शब्द शोध सार्थ ज्ञानेश्वरी :- अध्याय १२ वा भक्तियोग:

सार्थ ज्ञानेश्वरी सूची	अभंग गाथा सूची
संत चरित्र सूची	ग्रंथ सूची

Chat on WhatsApp

शब्द शोध ज्ञानेश्वरी :- ज्ञानेश्वरीतील कोणताही शब्द शोधा, Word Search Dnyaneshwari :- Search any word in Dnyaneshwari.
Sarth Dnyaneshwari:- Chapter 12: BHAKTIYOG:
Sartha Dnyaneshwari Adhyay 12 BHAKTI YOG :
Sampoorna Sarth Dnyaneshwari – All Chapters
संपूर्ण सार्थ ज्ञानेश्वरी – सर्व अध्याय
॥ सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी: ::॥ अथ द्वादशोऽध्यायःअध्याय बारावा ॥ भक्तियोग ॥

॥ सार्थ श्रीज्ञानेश्वरी: ::॥ अथ द्वादशोऽध्यायःअध्याय बारावा ॥ भक्तियोग ॥
एकूण ओव्या 247
अध्याय बारावा

1-12
जय जय वो शुद्धे । उदारे प्रसिद्धे । अनवरत आनंदे । वर्षतिये ॥1॥
हे सद्गुरु आई ! तू शुद्ध म्हणजे अखंड अज्ञानादि दोषरहित आहेस, तू एक अत्यंत उदार म्हणून प्रसिध्द आहेस व तू अखंड आनंदस्वरूप किंवा प्रेमरूप असून शिष्याचे ठिकाणी अखंड परमानंदाचा वर्षाव करणारी किंवा परमानंदरूप प्रेमाची प्राप्ती करून देणारी आहेस. (श्रीगुरूंचा जयजयकार करून व आपल्याकडे बालपण घेऊन श्रीज्ञानेश्वर महाराज लडिवाळपणाने श्रीगुरुंचे स्ववन करतात.
जय जय वो शुद्धे — येथे शुद्ध हे विशेषण जीवाच्या ठिकाणी असलेल्या अशुद्धीच्या अपेक्षेने आहे. जीवाच्या ठिकाणी अज्ञान व अज्ञानजन्य अनेकत्व, कर्तृत्व, भोक्तृत्व, राग, द्वेष, अभिनिवेश, पाप इत्यादि नानाप्रकारची अशुद्धी आहे. तसेच त्याची ज्ञानदृष्टीही विपरित-ज्ञानरूप अशी अशुद्ध असून, त्याचे देहादिक पंचभौतिकही अशुद्ध आहेत.
पण श्रीगुरूची दृष्टी शुद्ध चिन्मय असून ज्ञानभक्तीने त्याची सगुण साकार मूर्तीही चिन्मयच झालेली असते- म्हणजे श्रीगुरु आत-बाहेर पूर्ण चिन्मयच असतात- म्हणून ते सर्वतोपरी उपाधिरहित-म्हणजे शुद्ध आहेत किंवा पूर्ण ब्रह्म आहेत, असे ‘शुद्ध’ या शब्दाने माउलिंनी संबोधून जयजयकार केला आहे. )
2-12
विषयव्याळे मिठी । दिधलिया नुठी ताठी । ते तुझिये गुरुकृपादृष्टी । निर्विष होय ॥2॥
विषयरूपी भयंकर सर्पाने जीवाच्या ठिकाणी मिठी मारल्यामुळे जी त्याला आत्मविस्मृतीची मूर्च्छा आली आहे, ती कशानेही नाहीशी होत नाही, पण हे श्रीगुरो ! एक तुझ्या कृपादृष्टीनेच विषयरूपी सर्पाचे विष उतरून ती मूर्च्छा नाहीशी होते. (परमार्थात संसारनिवृत्तिरूप मोक्षप्राप्तीकरिता ज्ञानभक्तीनिष्ठ श्रीगुरुकृपेवाचून दुसरा उपाय नाही असा भाव)
3-12
तरी कवणाते तापु पोळी । कैसेनि वो शोकु जाळी । जरी प्रसादरसकल्लोळी । पुरे येसि तू ॥3॥
तुझ्या अंतःकरणात ज्याच्याविषयी कृपाप्रेमाचा पूर येऊन त्याच्या लाटा उसळू लागल्या असता, संसारातील त्रिविधतापाने कोण पोळला जाईल ? व त्याला प्रियवस्तूचा वियोग व अप्रियवस्तूंचा संयोग यांच्याविषयीचा शोक कसा जाळू शकेल ?
4-12
योगसुखाचे सोहळे । सेवका तुझेनि स्नेहाळे । सोऽहंसिद्धीचे लळे । पाळिसी तू ॥4॥
हे प्रेमळ सद्गुरु आई ! तू आपल्या प्रेमळ अनन्य सेवकांना आपल्या प्रेमानेच योगसुखाचे सोहळे भोगवितेस आणि त्यांचे सोहंसिध्दीचे लळे- म्हणजे लाड तू पुरवितेस.
5-12
आधारशक्तीचिया अंकी । वाढविसी कौतुकी । हृदयाकाशपल्लकी । परीये देसी निजे ॥5॥
आधारशक्तीच्या मांडीवर, कुंडलिनीशक्ती जागी करून, तिच्या सहाय्याने, सेवकाला कौतुकाने वर नेतेस आणि ह्रदयाकाशरूपी पाळण्यात, त्याला आपल्या शुध्द आत्मस्वरूपाच्या ऐक्याचे झोके देतेस.

6-12
प्रत्यक्ज्योतीची वोवाळणी । करिसी मनपवनाची खेळणी । आत्मसुखाची बाळलेणी । लेवविसी ॥6॥
तू आपल्या सेवकाला प्रत्यग्ज्योतीची ओवाळणी करून मनपवनाची खेळणी करून देतेस व आत्मसुखाची बाळलेणी लेववितेस. (प्रत्यग्ज्योती- म्हणजे देहापासून बुद्धीपर्यत जेवढी स्थूळसूक्ष्म तत्वे आहेत, त्या सर्वाच्या अंतर्यामी राहणारे चैतन्य
ज्याप्रमाणे आई आपल्या मुलाला प्रेमाने ओवाळते, त्याप्रमाणे श्रीगुरुही आपल्या प्रेमळ सेवकाला ह्रदयाकाशाच्या ठिकाणी, स्वयंज्योती अशा प्रत्यक् आत्मचैतन्यरूप ज्योतीने ओवाळतात म्हणजे त्याला सर्व उपाधीरहित करून सोडतात.
बाळलेणी म्हणजे बालपणी घातले जाणारे अलंकार. आई जसे आपल्या मुलाला लहानपणी सोन्याचे अलंकार घालते, त्याप्रमाणे श्रीगुरुआई आपल्या सेवकाला त्याच्या बालपणातत आत्मसुखाचे अलंकार घालते. अर्थात गुरुसेवकाचे बालपण म्हणजे ज्ञानाहंकाररहित असणे होय. या ज्ञानाहंकाररहिततेमुळेच सेवकाचे अंगी दंभदर्परहित असणे, मन इंद्रियादिक देहाच्या सुखांकरिता विषयाकडे न धावता शांत असणे, हर्ष-दुःख, मान-अपमान, इत्यादि द्वंदाचे ठिकाणी चित्ताची समता असणे हे सर्व गुण सहज बाणतात व आत्मसुखाची प्राप्ती होते.
हे सर्व श्रीगुरुच्या कृपेनेच साधले जाते, हे ‘लेवविसी’ या शब्दाने माऊलिंनी सुचविले आहे. )
7-12
सतरावियेचे स्तन्य देसी । अनुहताचा हल्लरू गासी । समाधिबोधे निजविसी । बुझाऊनि ॥7॥
त्याला सतराव्या अमृतकलेचे स्तन्य पाजून अनाहताचे गाणे गातेस आणि ऐक्यज्ञानाच्या उपदेशाने त्याचे समाधान करून त्याला समाधी साधून देतेस व निजवितेस. (सतरावी-म्हणजे योगशास्रांतील अमृतकला. तिचे स्तन्य म्हणजे दूध. चंद्राच्या सोळा कला सांगितल्या आहेत. कृष्णपक्षात एक एक कला कमी होऊन अमावास्येला तो चंद्र दिसेनासा होतो व शुक्ल पक्षात एक एक कला वाढत जाऊन पौर्णिमेला 16 कलांनी पूर्ण होतो, असे आपणाला दिसते. पण हे सर्व पृथ्वीच्या उपाधीमुळे आहे. वास्तविक चंद्र हा अखंड सोळा कलांनी पूर्णच असतो. ही त्याची अखंड पूर्णता सतरावी कला म्हटली जाते.
त्याप्रमाणेच देहउपाधीने जीवाचे ठिकाणी भासणारे जन्ममृत्यू नाहीसे होऊन, तो जीव ज्या स्थितीत आपले मूळचे अविनाशित्वाचे सुख अनुभवितो, त्या स्थितीला सतरावी कला म्हणतात व त्या सुखभोगाला अमृतपान म्हणतात. )
8-12
म्हणौनि साधका तू माउली । पिके सारस्वत तुझिया पाउली । या कारणे मी साउली । न संडी तुझी ॥8॥
म्हणून हे सद्गुरु आई ! तू साधकाची सतत कृपादृष्टीने सांभाळ करणारी आई आहेस, तुझे चरण ज्या साधकाच्या ह्रदयात राहतील, त्याला सर्व प्रकारच्या विद्या प्राप्त होतात. यास्तव मी तुझ्या कृपेची सावली सोडत नाही.
9-12
अहो सद्गुरुचिये कृपादृष्टी । तुझे कारुण्य जयाते अधिष्ठी । तो सकलविद्यांचिये सृष्टी । धात्रा होय ॥9॥
हे सद्गुरुचे कृपादृष्टि ! तुझ्या करुणेचा आश्रय होऊन, तो सृष्टी निर्माण करणार्‍या ब्रह्मदेवाप्रमाणे नाना विद्यांची सृष्टी निर्माण करणारा ब्रह्मदेव होतो.
10-12
म्हणौनि अंबे श्रीमंते । निजजनकल्पलते । आज्ञापी माते । ग्रंथनिरूपणी ॥10॥
म्हणून हे माते ! परमेश्वराप्रमाणे तू षड्गुणैश्वर्यसंपन्न असल्यामुळे श्रीमंत आहेस आणि म्हणूनच आपल्या भक्तजनांची कामना पूर्ण करणारा कल्पतरू आहेस. (आता) मला ग्रंथ निरूपण करण्याला आज्ञा कर.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत

11-12
नवरसी भरवी सागरु । करवी उचित रत्नांचे आगरु । भावार्थाचे गिरिवरु । निफजवी माये ॥11॥
माझे हे निरूपण नवरस सागरांनी भरून जाऊ दे – म्हणजे माझ्या निरूपणात नऊही रस अमर्याद भरलेले असू दे. वेदान्तमान्य अशा सिध्दान्तरूप रत्नांचे ते भंडारगृह कर व त्यातून गूढार्थाचे मोठे पर्वत निर्माण कर.
12-12
साहित्यसोनियाचिया खाणी । उघडवी देशियेचिया क्षोणी । विवेकवल्लीची लावणी । हो देई सैंघ ॥12॥
या माझ्या मराठी भाषेच्या भूमीत साहित्य – म्हणजे उपमा, अलंकार इत्यादि-सोन्याच्या खाणी जागोजागी निघू दे आणि सर्वत्र आत्मानात्मविवेकरूपी वेलींची लागवण होऊ दे.
13-12
संवादफळनिधाने । प्रमेयाची उद्याने । लावी म्हणे गहने । निरंतर ॥13॥
(संवाद म्हणजे विरोधी वाक्यांची एकवाक्यता) या संवादरूपी फळाला आश्रयस्थान होणार्‍या सिध्दान्ताच्या मोठमोठ्या बागा सर्वकाळ लाव – म्हणजे पूर्वोत्तर निरूपणात विरोध राहील व सिध्दान्ताला बाधा येईल असे निरूपण होऊ देऊ नकोस
14-12
पाखांडाचे दरकुटे । मोडी वाग्वाद अव्हांटे । कुतर्कांची दुष्टे । सावजे फेडी ॥14॥
पाखांड- म्हणजे श्रृतिस्मृतिपुराणे यांना सोडून असणारे विचार, ह्याच कोणी दर्‍या आणि वितंडवादाच्या आडवाटा यांचा विध्वंस कर. कुतर्क- म्हणजे प्रमाणावर उभारले नसलेले तर्क हेच कोणी हिंसक प्राणी, यांचा नायनाट कर- म्हणजे नास्तिक विचारांचा, वितंडवादाचा व कुतर्काचा सहज नाश होईल असे माझे निरूपण होऊ दे !
15-12
श्रीकृष्णगुणी माते । सर्वत्र करी वो सरते । राणिवे बैसवी श्रोते । श्रवणाचिये ॥15॥
सर्वत्र श्रीकृष्णाचे गुणवर्णन करण्यात मला उल्हास वाटेल, असे कर आणि श्रोतेजनांना एकाग्र श्रवणाच्या राज्यावर बसव – म्हणजे श्रोत्याकडून अत्यंत एकाग्रतेने श्रवण होऊ दे.

16-12
ये मराठीयेचिया नगरी । ब्रह्मविद्येचा सुकाळु करी । घेणे देणे सुखचिवरी । हो देई या जगा ॥16॥
या मराठीभाषेच्या नगरांत ब्रह्मविद्येचा सुकाळ कर आणि या जगातील सर्व लोकांच्या घेण्यादेण्याचा व्यवहार ब्रह्मसुखाचाच होऊ दे.
17-12
तू आपुलेनि स्नेहपल्लवे । माते पांघुरविशील सदैवे । तरी आताचि हे आघवे । निर्मीन माये ॥17॥
हे सद्गुरु जननी ! महद्भाग्यवान पुरुषांनाच प्राप्त होणार्‍या आपल्या कृपादृष्टीरूप प्रेमपदराने मला झाकशील, तर वर वर्णन केलेल्या गुणांनी युक्त असे संपूर्ण निरूपण आताच निर्माण करीन.
18-12
इये विनवणीयेसाठी । अवलोकिले गुरु कृपादृष्टी । म्हणे गीतार्थेसी उठी । न बोले बहु ॥18॥
श्रीज्ञानेश्वरमहाराजांनी, अशी श्रीसद्गुरु निवृत्तिनाथांची प्रार्थना केल्याबरोबर, श्रीनिवृत्तिनाथांनी त्यांच्याकडे कृपादृष्टीने पाहिले व गीतार्थ सांगण्यास सुरुवात कर, फार बोलू नको, असे ते म्हणाले.
19-12
तेथ जी जी महाप्रसादु । म्हणौनि साविया जाहला आनन्दु । आता निरोपीन प्रबंधु । अवधान दीजे ॥19॥
श्रीनिवृत्तिनाथांचे वचन ऐकून श्रीज्ञानेश्वरमहाराज म्हणतात, ” अहोजी महाराज ! हे आपले म्हणणे म्हणजे महान प्रसादच आहे ” असे म्हणून ते (श्रीज्ञानेश्वरमहाराज) फार आनंदित झाले आणि आता ग्रंथाचे निरूपण करितो, लक्ष द्यावे. ” अशी त्यांनी प्रार्थना केली.

अर्जुन उवाच
। एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वा पर्युपासते ।
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥12. 1॥
अर्जुन म्हाणाला याप्रमाणे सतत (तुझ्या व्यक्त स्वरूपाचे ठिकाणी) युक्त असलेले जे भक्त तुझी उपासना करतात आणि जे अव्यक्त अशा अक्षर ब्रह्माची उपासना करतात त्या दोन प्रकारच्या (योग्यांपैकी) उत्तम योगी कोणते ॥12-1॥
20-12
तरी सकलवीराधिराजु । जो सोमवंशी विजयध्वजु । तो बोलता जाहला आत्मजु । पंडुनृपाचा ॥20॥
नंतर संपूर्ण पराक्रमी वीरांमध्ये श्रेष्ठ व जो सोमवंशातील विजयरूपी ध्वजच होय, असा पांडुराजाचा पुत्र अर्जुन भगवंताला म्हणाला.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
21-12
कृष्णाते म्हणे अवधारिले । आपण विश्वरूप मज दाविले । ते नवल म्हणौनि बिहाले । चित्त माझे ॥21॥
भगवान श्रीकृष्णाला अर्जुन म्हणतो, ऐकले का देवा ! आपण मला जे विश्वरूप दाखविले, ते पूर्वी कधी न पाहिलेले असे अद्भूतच होते; म्हणून ते पाहिल्याबरोबर माझ्या चित्ताला भीती वाटली.
22-12
आणि इये कृष्णमूर्तीची सवे । यालागी सोय धरिली जीवे । तव नको म्हणोनि देवे । वारिले माते ॥22॥
आणि या तुमच्या श्रीकृष्णमूर्तीच्या सहवासाचा सतत अभ्यास व गोडी असल्यामुळे ती पाहण्याचाच मला ध्यास लागला; पण तसे करणे चांगले नव्हे, म्हणून मला परावृत्त केले.
23-12
तरी व्यक्त आणि अव्यक्त । हे तूचि एक निभ्रांत । भक्ती पाविजे व्यक्त । अव्यक्त योगे ॥23॥
पण तुझे व्यक्त- म्हणजे एकदेशीय श्रीकृष्णस्वरूप व अव्यक्त विश्वरूप हे दोन्ही निःसंशय तूच एक आहेस. भक्तीने तुझे व्यक्तस्वरूप प्राप्त होते व योगाने तुझे अव्यक्त विश्वरूप प्राप्त होते.
24-12
या दोनी जी वाटा । तूते पावावया वैकुंठा । व्यक्ताव्यक्त दारवंठा । रिगिजे ये थ ॥24॥
हे वैकुंठनाथा ! तुझ्याशी ऐक्य पावण्याकरिता भक्तियोग व ज्ञानयोग असे दोन मार्ग असून तुझे एकदेशीय सगुण साकारास्वरूप व अव्यक्त विश्वरूप हे अनुक्रमे, त्या मार्गाचे दोन दारवंठे आहेत. त्या दारवंठ्यांनी तुझ्या ठिकाणी येता येते.
25-12
पै जे वानी श्यातुका । तेचि वेगळिये वाला येका । म्हणौनि एकदेशिया व्यापका । सरिसा पाडू ॥25॥
पण एका शंभर नंबरी सोन्याच्या लगडीला जो कस असतो; तोच कस त्याच्यातून तोडलेल्या वालभर सोन्याचा असतो; म्हणून तुझे एकदेशीय, डोळ्यांनी दिसणारे व्यक्तस्वरूप आणि तुझे व्यापक विश्वरूप यांची सारखीच योग्यता आहे.
26-12
अमृताचिया सागरी । जे लाभे सामर्थ्याची थोरी । तेचि दे अमृतलहरी । चुळी घेतलेया ॥26॥
अमृताच्या समुद्रात अमर करण्याचे जे थोर सामर्थ्य असते, तेच त्याच्या एका लहरीतून निघालेल्या चूळभर अमृतातही असते.
27-12
हे कीर माझ्या चित्ती । प्रतीति आथि जी निरुती । परि पुसणे योगपती । ते याचिलागी ॥27॥
अर्जुन म्हणतो, भगवंता ! त्याप्रमाणेच तुझी व्यक्त व अव्यक्त ही दोन्ही स्वरूपे पूर्ण ब्रह्मस्वरूप आहेत, असाच माझ्या चित्ताचा निश्चित अनुभव आहे; पण योगपती देवा ! तुम्ही जे थोडा वेळ व्यापकरूप धारण केले, तेच तुमचे खरे स्वरूप होय,
28-12
जे देवा तुम्ही नावेक । अंगिकारिले व्यापक । ते साच की कवतिक । हे जाणावया ॥28॥
की क्षणभर त्या स्वरूपाचे लीला कौतुक मला दाखविले, हे जाणून घेण्याकरिता मी पुढील प्रश्न विचारीत आहे.
29-12
तरी तुजलागी कर्म । तूचि जयांचे परम भक्तीसी मनोधर्म । विकोनि घातला ॥29॥
ज्यांची सर्व कर्मे तुझ्याकरिता होतात, ते तुलाच आपली परमगती समजतात, त्यांचे सर्व मनोविकार देखील तुझ्या एक प्रेमाकरिताच उठतात.
30-12
इत्यादि सर्वी परी । जे भक्त तूते श्रीहरी । बांधोनिया जिव्हारी । उपासिती ॥30॥
हे भगवंता ! याप्रमाणे तुझ्या ठिकाणी सर्वभाव समर्पण करून व तुला अंतःकरणात साठवून, जे भक्त तुझ्या एकदेशीय साकारस्वरूपाची उपासना करतात.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत

31-12
आणि जे प्रणवापैलीकडे । वैखरीयेसी जे कानडे । कायिसयाहि सांगडे । नव्हेचि जे ॥31॥
आणि जे ज्ञानी पुरुष प्रणवाच्या पलिकडे असलेल्या, शब्दाचा विषय न होणार्‍या, किंवा जे कशासारखे आहे असे दाखविता न येणार्‍या-
32-12
ते अक्षर जी अव्यक्त । निर्देश देशरहित । सोहंभावे उपासित । ज्ञानिये जे ॥32॥
अविनाशी, ईंद्रियातित, संपूर्ण दोषरहित-म्हणजे शुध्द- देशांनी मर्यादित नसलेल्या, तुझ्या व्यापक स्वरूपाची सोहंभावाने ” मी तै ब्रह्म आहे ” अशा ध्यानाने उपासना करतात.
33-12
तया आणि जी भक्ता । येरयेरांमाजी अनंता । कवणे योगु तत्त्वता । जाणितला सांगा ॥33॥
असे जे ज्ञानी भक्त या दोहोंमध्ये, अनंता ! खरे ऐक्याचे स्वरूप कोण जाणतो, हे मला सांग.
34-12
इया किरीटीचिया बोला । तो जगद्बंधु संतोषला । म्हणे हो प्रश्नु भला । जाणसी करू ॥34॥
असे अर्जुनाचे भाषण ऐकून तो जगद्बंधु परमात्मा श्रीकृष्ण अत्यंत संतुष्ट झाला व म्हणाला अर्जुना ! उत्तम प्रश्न कसा करावा हे तूंच जाणतोस.

श्री भगवानुवाच
। मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते ।
श्रद्धा परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥12. 2॥
श्रीकृष्ण म्हणाले माझे ठिकाणी मन ठेऊन नित्य युक्त होवून अतिशय श्रद्धेने युक्त असे जे माझी उपासना करतात ते सर्वात उत्कृष्ट योगी असे मी समजतो. ॥12-2॥
35-12
तरी अस्तुगिरीचिया उपकंठी । रिगालिया रविबिंबापाठी । रश्मी जैसे किरीटी । संचरती ॥35॥
सूर्यबिंब अस्ताचलाच्या आड झाले असता, सूर्यबिंबाच्यामागून ज्याप्रमाणे अर्जुना ! त्याची किरणेही जातात,
36-12
का वर्षाकाळी सरिता । जैसी चढो लागे पंडुसुता । तैसी नीच नवी भजता । श्रद्धा दिसे ॥36॥
किंवा अर्जुना ! पावसाळ्यात जसा नदीला पूर येतो, त्याप्रमाणे माझे भजन करीत असतांना ज्याचे ठिकाणी नित्य नवी श्रध्दा किंवा वाढते प्रेम दिसून येते.
37-12
परी ठाकिलियाहि सागरु । जैसा मागीलही यावा अनिवारु । तिये गंगेचिये ऐसा पडिभरु । प्रेमभावा ॥37॥
ज्याप्रमाणे गंगा समुद्रास मिळाल्यानंतरहि तिच्या मागच्या प्रवाहाचे वेग सारखे वाहतच असतात, त्याप्रमाणे ज्याच्या प्रेमभावाचा भगवंताकडे अखंड सारखा वेग असतो,
38-12
तैसे सर्वेद्रियांसहित । मजमाजी सूनि चित्त । जे रात्रिदिवस न म्हणत । उपासिती ॥38॥
त्याप्रमाणे सर्व इंद्रियांसह माझ्या ठिकाणी चित्त ठेऊन – म्हणजे एक मलाच आपल्या सर्व इंद्रियांसह मनाचा विषय करून – जे अहोरात्र न पाहता माझी उपासना करतात.
39-12
इयापरी जे भक्त । आपणपे मज देत । तेचि मी योगयुक्त । परम मानी ॥39॥
याप्रमाणे ज्या भक्तांनी आपल्याला माझ्या ठिकाणी संपूर्ण समर्पण केले, तेच माझ्याशी अत्यंत ऐक्य पावले, असे मी समजतो.

ये त्वक्षर्मनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते ।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ॥12. 3॥
अर्थ तथापि जे अक्षर, अनिर्देश्य, अव्यक्त, सर्वव्यापी, अचिंत्य. अविकारी, अचल, ध्रुव, ॥12-3॥
40-12
आणि येर तेही पांडवा । जे आरूढोनि सोऽहंभावा । झोंबती निरवयवा । अक्षरासी ॥40॥
अर्जुना ! आणि दुसरे जे ” ब्रह्म मी आहे ” अशा वृत्तीचा अभिमान धरून निरवयव व अविनाशी अशा ब्रह्मस्वरूपाला कवटाळतात.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत

41-12
मनाची नखी न लगे । जेथ बुद्धीची दृष्टी न रिगे । ते इंद्रिया कीर जोगे । कायि होईल ? ॥41॥
ज्या अव्यक्त परब्रह्मवस्तूचे ठिकाणी मनाचा स्पर्श देखील होऊ शकत नाही व बुध्दीची दृष्टी प्रवेश करू शकत नाही, मग इंद्रियांनी ग्रहण करण्याजोगे होईल काय ?
42-12
परी ध्यानाही कुवाडे । म्हणौनि एके ठायी न संपडे । व्यक्तीसि माजिवडे । कवणेही नोहे ॥42॥
इतकेच नाही, तर ती एखाद्या मर्यादित वस्तू प्राप्त करून घेण्याजोगी नसल्यामुळे, त्याचे ध्यानही होणे शक्य नाही.
43-12
जया सर्वत्र सर्वपणे । सर्वाही काळी असणे । जे पावूनि चिंतवणे । हिंपुटी जाहले ॥43॥
जी वस्तू सर्वत्र, सर्वभावाने व सर्वकाळी आहे असे पाहून, चिंतनही अत्यंत कष्टी होते – म्हणजे चिंतनही करता येत नाही.
44-12
जे होय ना नोहे । जे नाही ना आहे । ऐसे म्हणौनि उपाये । उपजतीचि ना ॥44॥
जी उत्पन्न होत नाही किंवा नाहीशी होत नाही, जी नाही किंवा आहे म्हणता येत नाही. असे असल्यामुळे जिच्या प्राप्तीचे उपायच उत्पन्न होत नाहीत,
45-12
जे चळे ना ढळे । सरे ना मैळे । ते आपुलेनीचि बळे । आंगविले जिही ॥45
जी इकडे क्षुब्ध पावत नाही किंवा हालत नाही आणि जी संपत नाही व मलीनही होत नाही, अशी परब्रह्मवस्तू ज्यांनी ” तेच मी आहे ” या वृत्तीच्या अभ्यासबळाने आपल्या ठिकाणी प्राप्त करून घेतली

सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः ।
ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥12. 4॥
अर्थ अशा ब्रह्माची, इंद्रियसमुदायांचे नियमन करून सर्वत्र समान बुद्धी ठेवणारे व सर्वभूतांचे हित त्यामध्ये रत असणारे, उपासना करतात ते देखील माझ्याप्रतच येतात. ॥12-4॥
46-12
पै वैराग्यमहापावके । जाळूनि विषयांची कटके । अधपली तवके । इंद्रिये धरिली ॥46॥
ज्यांनी वैराग्यरूपी अत्यंत प्रखर अग्नीत पंचविषयांचे समूह जाळून, त्या अग्नीने होरपळलेली इंद्रिये धैर्याने आवरून ठेवली.
47-12
मग संयमाची धाटी । सूनि मुरडिली उफराटी । इंद्रिये कोंडिली कपाटी । हृदयाचिया ॥47॥
आणि ज्यांनी मग त्यांना संयमाच्या (धारणा, ध्यान व समाधी यांच्या) मार्गात घालून म्हणजे त्यांना त्यांचा (संयमाचा) अभ्यास लावून ह्रदयाकडे मुरडवून ह्रदयाच्या पोकळीत कोंडले.
48-12
अपानींचिया कवाडा । लावोनि आसनमुद्रा सुहाडा । मूळबंधाचा हुडा । पन्नासिला ॥48॥
ज्यांनी अपानवायूच्या तोंडाशी वज्रासनाची दृढमुद्रा लावून मूळबंधाचा किल्ला बांधला.
49-12
आशेचे लाग तोडिले । अधैर्याचे कडे झाडिले । निद्रेचे शोधिले । काळवखे ॥49॥
ज्यांनी आशेचे संबंध तोडून टाकले, अधीरपणाचे कडे दूर करून निद्रारूप अंधार नाहीसा केला. आणि तिचा काळोख नाहीसा केला- म्हणजे
50-12
वज्राग्नीचिया ज्वाळी । करूनि सप्तधातूंची होळी । व्याधींच्या सिसाळी । पूजिली यंत्रे ॥50॥
वज्रासनाच्या योगाने पेटलेल्या अग्नीच्या ज्वाळेत सप्त धातू (रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थि, मज्जा व रेत) यांची होळी करून व्याधींच्या मुंडक्यांचे यंत्रांना बळी देऊन त्यांचे पूजन केले.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत

51-12
मग कुंडलिनियेचा टेंभा । आधारी केला उभा । तया चोजवले प्रभा । निमथावरी ॥51॥
आणि मग, त्याच वज्राग्नीच्या प्रखर उष्णतेने तेजस्वी झालेल्या कुंडलिनीशक्तीचा टेंभा, आधारचक्रावर उभा करून, त्याच्या योगाने ब्रह्मरंध्रापर्यंतचा सुषुम्नानाडीचा मार्ग ज्यांनी प्रकाशित केला,
52-12
नवद्वारांचिया चौचकी । बाणूनि संयतीची आडवंकी । उघडिली खिडकी । ककारांतींची ॥52॥
शरीराच्या नवद्वारांच्या कवाडांना निग्रहाची खीळ घालून, ककारांतीची खिडकी (म्हणजे ह्रदयापासून ब्रह्मरंध्रिपर्यंत गेलेल्या सुषुम्नानाडीचे शेवटील द्वार) उघडी केली.
53-12
प्राणशक्तिचामुंडे । प्रहारूनि संकल्पमेंढे । मनोमहिषाचेनि मुंडे । दिधली बळी ॥53॥
प्राणशक्ति हीच कोणी चामुंडादेवी, तिला संकल्परूपी मेंढे मारून मनोरूपी महिषासुराच्या मुंडक्यासह बळी दिले. (प्राणशक्तीने सुषुम्नानाडीत प्रवेश करून तिची ऊर्ध्व ब्रह्मरंध्राकडे गति होऊ लागली असता, मन व मनाचे संकल्प विकल्प हे संपूर्ण नाहीसे होतात असा अर्थ)
54-12
चंद्रसूर्या बुझावणी । करूनि अनुहताची सुडावणी । सतरावियेचे पाणी । जिंतिले वेगी ॥54॥
इडा, पिंगळा यांचे ऐक्य करून व अनाहतनादाला स्पष्ट करून, सतराव्या कलेचे अमृतरूप पाणी वेगात प्राप्त करून घेतले. (चंद्र किंवा इडा नाडी, ही डाव्या नाकपुडीच्या ठिकाणी असून, त्या नाडीवाटे डाव्या नाकपुडीतील वायू वाहत असतो. सूर्य किंवा पिंगळा नाडी, ही उजव्या नाकपुडीच्या ठिकाणी असून, त्या नाडीचे द्वारा उजव्या नाकपुडीतून वायू वाहत असतो. इडा, पिंगळा या नाड्यांचा निग्रह करून – म्हणजे त्यांना आपापल्या नाडीतून वाहू न दिले असता- त्यांची बुझावणी म्हणजे ऐक्य होते. असे ऐक्य झाले असता ह्रदयातील अनाहतनादही स्पष्ट ऐकू येऊ लागतो व सतराव्या कलेचे अमृतपान होते.
या भूमिकेवर योग्याच्या सूक्ष्म किंवा लिंगदेहाचे निरसन होते. )
55-12
मग मध्यमा मध्य विवरे । तेणे कोरिवे दादरे । ठाकिले चवरे । ब्रह्मरंध्र ॥55॥
मग मध्यमा – म्हणजे प्राण व अपान या दोन नाड्यांच्या मध्ये असणारी जी सुषुम्ना नाडी – हेच कोणी विवर, त्या विवरांत असणार्‍या षट्चक्रांच्या पाकळ्या व मात्रा यांनी कोरलेल्या जिन्याने, ज्यांनी सर्वाच्या शेवटी असलेले ब्रह्मरंध्र गाठले.
56-12
वरी मकारांत सोपान । ते सांडोनिया गहन । काखे सूनिया गगन । भरले ब्रह्मी ॥56॥
मग, मकारान्त म्हणजे धन – अज्ञानसुषुप्तिरूप जो कारण देह – हीच कोणी पायरी – ही बिकट पायरी ओलांडून, आकाशही काखेत मारून, योगी ब्रह्मरूपाशी ऐक्य पावतो.
57-12
ऐसे जे समबुद्धी । गिळावया सोऽहंसिद्धी । आंगविताती निरवधी । योगदुर्गे ॥57॥
अशा रीतीने जे समबुद्धी म्हणजे ब्रह्मबुद्धी होतात, ते ” मी ब्रह्म आहे. ” ही आपली सोहंसिध्दिची जाणीव नाहीशी करण्याकरिता- म्हणजे मूळची जाणीवरहित स्थिती प्राप्त होण्याकरिता -बिकट योगरूपी किल्ले स्वाधीन ठेवण्याचा अखंड – म्हणजे मरेपर्यंत प्रयत्न करतात.
(ब्रह्मज्ञान्याला योगाभ्यासाचे मरेतोपर्यंत अखंड कष्ट करून, सोहंसिध्दीची जाणीव, समाधीने नाहीशी करावी लागते, तेव्हा ते मरणानंतर जाणीवनेणीवरहित अशा निर्विकल्प विदेहमुक्तीला प्राप्त होतात. पण इतके कष्ट करूनही प्रकृतीआधीन जीवाला, योगाने किल्ले स्वाधीन करून घेणे अत्यंत दुष्कर असल्यामुळे, अमुक अवधीत ते स्वाधीन होतील असे मुळीच सांगता येत नाही, हे माऊलिंनी ” आंगविताति निरवधि ” या पदाने दाखविले आहे. )
58-12
आपुलिया साटोवाटी । शून्य घेती उठाउठी । तेही मातेचि किरीटी । पावती गा ॥58॥
जे योगी, आपला जीवभाव निशेःष नाहीसा करून, त्याच्या मोबदल्यात तात्काळ शून्यस्वरूप अशी निर्विकल्प ब्रह्मस्थिती प्राप्त करून घेतात, तेही अर्जुना ! भक्तांप्रमाणे मलाच प्राप्त होतात.
59-12
वाचूनि योगचेनि बळे । अधिक काही मिळे । ऐसे नाही आगळे । कष्टचि तया ॥59॥
माझ्या प्राप्तीवाचून योगाने योगाभ्यासाच्या बळावर योग्यांना काही प्राप्त होते असे नाही. भक्तांपेक्षा योग्यांना एका कष्टाचीच अधिक प्राप्ती असते.

क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् ।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥12. 5॥
अर्थ अव्यक्त ब्रह्माचे ठिकाणी ज्यांचे चित्त आसक्त आहे त्यांना अधिक क्लेश असतो. कारण देहधार्‍यांना अव्यक्त ब्रह्माच्या प्राप्तीचा मार्ग कष्टाने साध्य होतो. ॥12-5॥
60-12
जिही सकळ भूताचिया हिती । निरालंबी अव्यक्ती । पसरलिया आसक्ती । भक्तीवीण ॥60॥
जे कोणी सगुण स्वरूपाच्या भक्तिवाचून, सर्व प्राणिमात्रांचे एकसमान कल्याणरूप किंवा सुखरूप असणारे, चित्ताचे आलंबन न होणारे, इंद्रियातीत असे जे परब्रह्म, त्याच्या प्राप्तीची मनात तीव्र इच्छा धारण करतात.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
61-12
तया महेन्द्रादि पदे । करिताति वाटवधे । आणि ऋद्धिसिद्धींची द्वंद्वे । पाडोनि ठाती ॥61॥
त्यांना महेंद्रादि देव, त्यांच्या परमार्थमार्गात वाटमारेपणा करतात – म्हणजे त्यांच्या ठिकाणी इंद्रादिपदाच्या प्राप्तीची इच्छा उत्पन्न करून परमेश्वरप्राप्तीपासून भ्रष्ट करतात – आणि ऋध्दिसिध्दीच्या जोड्या प्राप्त होऊन त्यांच्या परमार्थाच्या आड येतात – म्हणजे ऋध्दिसिध्दी त्यांना प्राप्त होऊन त्या सुखात ते गुंतून पडतात.
62-12
कामक्रोधांचे विलग । उठावती अनेग । आणि शून्येंसी आंग । झुंजवावे की ॥62॥
कामक्रोधादी विकारांचे अनेक उपद्रव चित्तात उठावणी करतात आणि त्यांचा प्रतिकार करणे म्हणजे शून्याशीच शरीराने भांडण्यासारखे आहे.
63-12
ताहाने ताहानचि पियावी । भुकेलिया भूकचि खावी । अहोरात्र वावी । मवावा वारा ॥63॥
किंवा तहान लागलेल्या पुरुषाने तहान पिऊनच तहान शमवावी, भूक लागलेल्या पुरुषाने अन्न न खाता भूक खाऊनच तृप्ती मानावी, किंवा वारा मोजू पाहणार्‍यांनी अहोरात्र दोन्ही हात पसरून ठेवूनच तो मोजावा.
64-12
उनी दिहाचे पहुडणे । निरोधाचे वेल्हावणे । झाडासि साजणे । चाळावे गा ॥64॥
किंवा जगण्यातच निद्रेचे सुख मानावे, इंद्रियनिग्रहातच इंद्रियाचे सुख मानावे व झाडाशी सख्य करून मैत्रीचे सुख भोगावे.
65-12
शीत वेढावे । उष्ण पांघुरावे । वृष्टीचिया असावे । घराआंतु ॥65॥
शीताचे वेष्टन करायचे, उष्णताच पांघरायची आणि पावसाच्या घरात राहायचे (अशासारखे योगसुख आहे)
66-12
किंबहुना पांडवा । हा अग्निप्रवेशु नीच नवा । भातारेवीण करावा । तो हा योगु ॥66॥
किंबहुना अर्जुना ! हा योग म्हणजे पतीवाचून करावा लागणारा नित्य नवा अग्निप्रवेश आहे.
67-12
एथ स्वामीचे काज । ना वापिके व्याज । परी मरणेसी झुंज । नीच नवे ॥67॥
य️ येथे पतीच्या उद्धाराचे किंवा पित्याच्या उद्धाराचे निमित्त नाही. पण मरणाशी नित्य युध्द करावे लागते.
68-12
ऐसे मृत्यूहूनि तीख । का घोटे कढत विख । डोंगर गिळिता मुख । न फाटे काई ? ॥68॥
किंवा असे हे योगाचे कष्ट, अत्यंत कढत विष पिण्यासारखे मृत्यूच्या दुःखापेक्षाही तीव्र आहे. डोंगर गिळला असता मुख फाटणार नाही काय ?
69-12
म्हणौनि योगाचिया वाटा । जे निगाले गा सुभटा । तया दुःखाचाचि शेलवाटा । भागा आला ॥69॥
हे उत्तम योद्ध्या अर्जुना ! जे योगमार्गाचा अभ्यास करण्याला निघाले, त्यांच्या वाट्याला नुसते दुःखच आले.
70-12
पाहे पा लोहाचे चणे । जै बोचरिया पडती खाणे । तै पोट भरणे की प्राणे । शुद्धी म्हणो ॥70॥
अर्जुना ! विचार कर. बोचर्‍या (दंतहीन) माणसाला लोखंडाचे चणे खाण्याचा प्रसंग आला असता, ते त्याचे पोट भरणे म्हणावे लागेल की प्राणे-म्हणजे प्राणांतिक प्रायश्चित्त घेऊन-शुध्द होणे म्हणावे लागेल.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
71-12
म्हणौनि समुद्र बाही । तरणे आथि केही । का गगनामाजी पाई । खोलिजतु असे ? ॥71॥
म्हणून हाताने समुद्र तरणे किंवा पायाने आकाशात चालणे कधी तरी होईल काय ?
72-12
वळघलिया रणाची थाटी । आंगी न लागता कांठी । सूर्याची पाउटी । का होय गा ॥72॥
हे अर्जुना ! युध्दाला सज्ज झालेल्यांना रणांगणात उतरल्यानंतर शरीराला काठीचा देखील प्रहार न लागता (स्वर्गप्राप्तीकरिता) सूर्यमंडळाची प्राप्ती होईल काय ?
73-12
यालागी पांगुळा हेवा । नव्हे वायूसि पांडवा । तेवी देहवंता जीवा । अव्यक्ती गति ॥73॥
म्हणून अर्जुना ! ज्याप्रमाणे पांगळा मनुष्य, वायुशी गतीत स्पर्धा करू शकत नाही, त्याप्रमाणे देहधारी जीवाला निराकार इंद्रियातित अशा ब्रह्मस्वरूपाची प्राप्ती होणे अत्यंत कठीण आहे.
74-12
ऐसाही जरी धिंवसा । बांधोनिया आकाशा । झोंबती तरी क्लेशा । पात्र होती ॥74॥
असे असूनही, आकाशासारख्या शून्यरूप निराकार परब्रह्माशी झोंबण्याचे धैर्य धरलेच, तर ते क्लेशालाच प्राप्त होतात.
75-12
म्हणौनि येर ते पार्था । नेणतीचि हे व्यथा । जे का भक्तिपंथा । वोटंगले ॥75॥
म्हणून, अर्जुना ! दुसरे जे सगुण भगवंताच्या भक्तिमार्गाचा अवलंब करतात, त्यांना असे दुःख भोगण्याचा प्रसंगच येत नाही.

ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः ।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥12. 6॥
अर्थ पण हे पार्था, जे सर्व कर्मे मला अर्पण करून मत्पर होऊन अनन्य योगाने (भक्तीने) माझे ध्यान करीत उपासना करतात ॥12-6॥
76-12
कर्मेंद्रिये सुखे । करिती कर्मे अशेखे । जिये का वर्णविशेखे । भागा आली ॥76
भगवंतांनी निरनिराळ्या वर्णाश्रमाला धरून जी कर्मे विहित केली असतील, ती सर्व कर्मे फक्त, भगवंताची आज्ञा समजून कर्मेंद्रियाच्या द्वारा, प्रेमाने करीत असतात.
77-12
विधीते पाळित । निषेधाते गाळित । मज देऊनि जाळित । कर्मफळे ॥77॥
जे करावे म्हणून सांगितले असेल, तेच भक्त करतात व जे करू नये म्हणून सांगितले असेल; ते कधी करत नाहीत. अशा रीतीने मला कर्म समर्पण करून संपूर्ण कर्माचे फळ ते उत्पन्न होऊ देत नाहीत.
78-12
ययापरी पाही । अर्जुना माझे ठाई । संन्यासूनि नाही । करिती कर्मे ॥78॥
याप्रमाणे, अर्जुना ! माझे ठिकाणी सर्व कर्माचा संन्यास करून कर्मे नाहीशी करतात, पहा.
79-12
आणीकही जे जे सर्व । कायिक वाचिक मानसिक भाव । तया मीवाचूनि धाव । आनौती नाही ॥79॥
आणखीही शरीर, वाणी, मन, यांच्याकडून होणार्‍या सर्व कर्मांची एक माझ्यावाचून दुसरीकडे प्रवृत्तीच नसते – म्हणजे भक्तांचे संपूर्ण व्यापार केवळ एका भगवंताला विषय करूनच होतात.
80-12
ऐसे जे मत्पर । उपासिती निरंतर । ध्यानमिषे घर । माझे झाले ॥80॥
असे अनन्य व मत्परायण झालेले भक्त, माझी अखंड उपासना करतात व त्या अखंड उपासनेने माझे ध्यान होऊन त्यांचे चित्त, माझे राहण्याचे घर होऊन बसते.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
81-12
जयांचिये आवडी । केली मजशी कुळवाडी । भोग मोक्ष बापुडी । त्यजिली कुळे ॥81॥
ज्यांच्या आवडीने एका माझ्याशीच संपूर्ण व्यवहार केला व माझ्या प्रेमसुखाच्या दृष्टीने तुच्छ भासणारे विषयसुख व मोक्षसुख या दोन्ही कुळांचा त्याग केला.
82-12
ऐसे अनन्ययोगे । विकले जीवे मने आंगे । तयांचे कायि एक सांगे । जे सर्व मी करी ॥82॥
अशा रीतीने अनन्य होऊन ज्यांनी आपले शरीर, मन व जीवभाव मला समर्पण केले, त्यांचे सर्व काम मीच करीत असल्यामुळे कोणते एखादेच काम करतो, सांग बरे !

तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् ।
भवामि न चिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥12. 7॥
अर्थ त्या माझ्या सगुण स्वरूपाच्या ठिकाणी ज्यांनी चित्त ठेवले आहे अशांना मी अल्पकाळात मृत्यु व जन्मरूपी संसारसागरातून वर काढतो ॥12-7॥
83-12
किंबहुना धनुर्धरा । जो मातेचिया ये उदरा । तो मातेचा सोयरा । केतुला पा ॥83॥
किंबहुना अर्जुना ! जो मातेच्या उदरी येतो, तो मातेचा कितपत सोयरा असतो, बरे.
84-12
तेवी मी तया । जैसे असती तैसिया । कळिकाळ नोकोनिया । घेतला पट्टा ॥84॥
त्याप्रमाणेच माझे भक्त जशा स्थितीत असतील तशा स्थितीत मी त्यांच्यावर, प्रेम करून व त्यांच्या कळिकाळाचे निर्दाळन करून, त्यांना आपल्या पदरात घेतले आहे.
85-12
एऱ्हवी तरी माझिया भक्ता । आणि संसाराची चिंता । काय समर्थाची कांता । कोरान्न मागे ॥85॥
माझ्या भक्ताला संसाराची कधी चिंता नसते. समर्थाच्या स्त्रियेला कोरान्न (म्हणजे कोरडी भिक्षा) मागण्याचा प्रसंग येतो काय ?
86-12
तैसे ते माझे । कलत्र हे जाणिजे । कायिसेनिही न लजे । तयांचेनि मी ॥86॥
याचप्रमाणे माझे भक्त माझ्या कुटुंबापैकीच आहेत असे मी समजतो, मग त्यांना कोणतीही आपत्ती आली तर तिची लाज मला नाही का ?
87-12
जन्ममृत्यूचिया लाटी । झळंबती इया सृष्टी । ते देखोनिया पोटी । ऐसे जाहले ॥87॥
माझे भक्त या सृष्टीत जन्ममृत्यूच्या लाटात बुडत आहेत असे पाहून माझ्या मनात असे आले.
88-12
भवसिंधूचेनि माजे । कवणासि धाकु नुपजे । तेथ जरी की माझे । बिहिती हन ॥88॥
की, भवसागराच्या लाटांची कोणाला भीती वाटत नाही ? अर्थात त्यांची माझ्या भक्तांनाही भीती वाटतेच.
89-12
म्हणौनि गा पांडवा । मूर्तीचा मेळावा । करूनि त्यांचिया गावा । धावतु आलो ॥89॥
म्हणून अर्जुना, राम कृष्णादि अवतार घेऊन या मृत्यूलोकी त्यांच्या गावी मी धाव घेतली.
90-12
नामाचिया सहस्रवरी । नावा इया अवधारी । सजूनिया संसारी । तारू जाहलो ॥90॥
माझ्या सहस्त्रनाम रूपी नावा तयार करून या संसाररूप सागरात मी त्यांना तारले आहे, असे समज.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
91-12
सडे जे देखिले । ते ध्यानकासे लाविले । परीग्रही घातले । तरियावरी ॥91॥
एकटे जे असतील त्यांना मी ध्यानमार्गाची कास लावली आणि जे गृहस्थाश्रमी आहेत त्यांना नामरूपी नावेवर बसविले.
92-12
प्रेमाची पेटी । बांधली एकाचिया पोटी । मग आणिले तटी । सायुज्याचिया ॥92॥
मी आपल्या प्रेमाची पेटी एकाच्या पोटात बांधली आणि मग सर्वाना सायुज्याच्या तटी आणले – म्हणजे संसार समुद्राचे परतीर जे सगुणस्वरूप, त्या सगुण स्वरूपाशी त्यांचे ऐक्य केले.
93-12
परी भक्तांचेनि नांवे । चतुष्पदादि आघवे । वैकुंठीचिये राणिवे । योग्य केले ॥93॥
इतकेच नव्हे तर, ‘भक्त’ या नावास पात्र झालेल्या पश्वादि प्राण्यांना देखील वैकुंठाच्या राज्यावर बसण्यास योग्य केले.
94-12
म्हणौनि गा भक्ता । नाही एकही चिंता । तयाते समुद्धर्ता । आथि मी सदा ॥94॥
म्हणून हे अर्जुना ! भक्तांना कशाचीही चिंता नसते. त्यांना सर्व संकटातून मुक्त करण्याकरिता मी सर्वदा सज्ज असतो.
95-12
आणि जेव्हाचि का भक्ती । दीधली आपुली चित्तवृत्ती । तेव्हाचि मज सूति । त्यांचिये नाटी ॥95॥
आणि ज्या क्षणी भक्त आपली चित्तवृत्ती मला निःशेष समर्पण करतात, त्या क्षणी ते मला आपल्या सर्व व्यवहारात घालतात—म्हणजे त्या क्षणापासून त्यांचा सर्व व्यवहार मीच करीत असतो.
96-12
याकारणे गा भक्तराया । हा मंत्र तुवा धनंजया । शिकिजे जे यया । मार्गा भजिजे ॥96॥
म्हणूनच भक्तश्रेष्ठ अर्जुना, तू किंवा सर्वच जीवांनी माझ्या या भक्तीमार्गाचाच आश्रय करावा, हाच माझा गूढ उपदेश आहे, हे पक्के जाणून घे.

मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय ।
निवसिष्यसि मय्येव अत उर्ध्वं न संशयः ॥12. 8॥
अर्थ माझ्या ठिकाणी मन वृत्तिवंत करून घाल, माझ्या ठिकाणी बुद्धी स्थिर कर. (म्हणजे) या पुढे तू माझ्या ठिकाणी निवास करशील (मद्रूप होशील) यात शंका नाही.
97-12
अगा मानस हे एक । माझ्या स्वरूपी वृत्तिक । करूनि घाली निष्टंक । बुद्धि निश्चयेसी ॥97॥
आपले मन माझ्या ठिकाणी स्थिर कर. आपली बुध्दी माझ्या ठिकाणी प्रविष्ट कर. असे झाल्यानंतर तू माझ्या ठिकाणीच राहशील— म्हणजे माझ्याशी अखंड ऐक्य पावशील— यात संशय नाही.
98-12
इये दोनी सरिसी । मजमाजी प्रेमेसी । रिगाली तरी पावसी । माते तू गा ॥98॥
बा अर्जुना ! तू आपले संपूर्ण वृत्तीसह एक हे मन व तसेच निश्चयव्यापारासह बुध्दी माझ्या स्वरूपाच्या ठिकाणी दृढ लावून घाल.
99-12
जे मन बुद्धि इही । घर केले माझ्या ठायी । तरी सांगे मग काइ । मी तू ऐसे उरे ? ॥99॥
बुध्दी आणि मन ही दोन्ही माझ्या ठिकाणी अखंड वस्ती केली असता ” मी-तू ” असा भेद जो दिसतो, तो मागे राहील काय ? हे सांग.
100-12
म्हणौनि दीप पालवे । सवेचि तेज मालवे । का रविबिंबासवे । प्रकाशु जाय ॥100॥
म्हणून ज्याप्रमाणे दिव्याला फडक्याने वारा घातल्या बरोबर दिव्याचा प्रकाश नाहीसा होतो किंवा ज्याप्रमाणे सूर्यबिंब अस्तास गेले असता, त्याचा प्रकाशही जातो.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
101-12
उचललेया प्राणासरिसी । इंद्रियेही निगती जैसी । तैसा मनोबुद्धिपाशी । अहंकारु ये ॥101॥
किंवा ज्याप्रमाणे प्राण निघून गेल्याबरोबर इंद्रियेही प्राणाबरोबर निघून जातात, त्याप्रमाणे मन व बुद्धी जेथे जडतात तेथेच अहंकारही राहतो.
102-12
म्हणौनि माझिया स्वरूपी । मनबुद्धि इये निक्षेपी । येतुलेनि सर्वव्यापी । मीचि होसी ॥102॥
म्हणून माझ्या स्वरूपाचे ठिकाणी (अर्जुना ! ) आपली मनबुद्धी लाव म्हणजे एवढ्यानेच सर्वव्यापी असा जो मी तोच तू होशील.
103-12
यया बोला काही । अनारिसे नाही । आपली आण पाही । वाहतु असे गा ॥103॥
हे माझे बोलणे यत्किंचितही अन्यथा नाही, हे मी आपली शपथ वाहून सांगतो.

अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् ।
अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनन्जय ॥12. 9॥
अर्थ अथवा हे धनंजया माझ्या ठिकाणी चित्त स्थिर करण्याला असमर्थ असलास तर (चित्तैकाग्रतेचा अथवा ध्यानाचा) अभ्यास करून माझी प्राप्ती करून घेण्य़ाची इच्छा कर. ॥12-9॥
104-12
अथवा हे चित्त । मनबुद्धिसहित । माझ्या हाती अचुंबित । न शकसी देवो ॥104॥
किंवा मनबुद्धीसहित हे चित्त जर एकदम माझ्या स्वाधीन करू शकत नसलास
105-12
तरी गा ऐसे करी । यया आठा पाहारांमाझारी । मोटके निमिषभरी । देतु जाय ॥105॥
तर, हे अर्जुना ! असे कर की, या चोवीस तासांमध्ये घटकाभर थोडेसे माझ्याकडे चित्त लावण्याचा प्रयत्न करत जा.
106-12
मग जे जे का निमिख । देखेल माझे सुख । तेतुले अरोचक । विषयी घेईल ॥106॥
मग असा प्रयत्न करीत असता, माझे सुख अनुभविण्यात जसा जसा क्षण जाईल तसा तसा चित्ताला विषयसुखाचा कंटाळा येत जाईल.
107-12
जैसा शरत्कालु रिगे । आणि सरिता वोहटू लागे । तैसे चित्त काढेल वेगे । प्रपंचौनि ॥107॥
ज्याप्रमाणे शरदऋतूला प्रारंभ झाला असता नद्यांचे पाणी ओसरू लागते, त्याप्रमाणे विषयसुखाचा वीट येता येता, तुझे चित्त विषयसुखातून वेगाने निघेल.
108-12
मग पुनवेहूनि जैसे । शशिबिंब दिसेंदिसे । हारपत अंवसे । नाहीचि होय ॥108॥
मग ज्याप्रमाणे चंद्रबिंब, पौर्णिमेपासून दिवसेंदिवस कमी होत होत अमावास्येला नाहीसे होते.
109-12
तैसे भोगाआतूनि निगता । चित्त मजमाजी रिगता । हळूहळू पंडुसुता । मीचि होईल ॥109॥
त्याप्रमाणे चित्त विषयसुखाच्या वासनेतून क्रमाने निघून, माझ्या ठिकाणी प्रविष्ट होऊ लागले असता अर्जुना ! तू हळूहळू मीच होशील.
110-12
अगा अभ्यासयोगु म्हणिजे । तो हा एकु जाणिजे । येणे काही न निपजे । ऐसे नाही ॥110॥
बा अर्जुना ! ज्याला अभ्यासयोग म्हणतात, तो हाच होय, असे जाण. या अभ्यासयोगाने प्राप्त होत नाही असे काहीही नाही.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
111-12
पै अभ्यासाचेनि बळे । एका गति । अंतराळे । व्याघ्र सर्प प्रांजळे । केले एकी ॥111॥
कारण अभ्यासाच्या बळाने कोणी आकाशगामी झाले. कोणी व्याघ्र, सर्प अशा दुष्ट प्राण्यांना सुस्वभावी केले
112-12
विष की आहारी पडे । समुद्री पायवाट जोडे । एकी वाग्ब्रह्म थोकडे । अभ्यासे केले ॥112॥
अभ्यासाने विषही आहार होऊ शकते, समुद्रावरूनही पायवाटाप्रमाणे चालता येते. कोणी अभ्यासाच्या बळाने वेदादिशास्त्रे मुखोद्गत केली.
113-12
म्हणौनि अभ्यासासी काही । सर्वथा दुष्कर नाही । यालागी माझ्या ठायी । अभ्यासे मीळ ॥113॥
याप्रमाणे अभ्यासाला काहीही असाध्य नाही; म्हणून अभ्यासाने माझी प्राप्ती होऊ शकते.

श्लोक
अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव ।
मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन् सिद्धिमवाप्स्यसि ॥12. 10॥
अर्थ अभ्यासयोगाला देखील असमर्थ असलास, तर सर्वस्वी माझ्याकरता कर्मे करणारा हो. माझ्याकरता कर्मे केलीस तरी देखील तू सिद्धी मिळवशील.
(भक्तीयोग = मार्ग 3 रा माझ्या करता कर्मे कर. मला कर्मे अर्पण कर)
114-12
का अभ्यासाही लागी । कसु नाही तुझिया अंगी । तरी आहासी जया भागी । तैसाचि आस ॥114॥
किंवा हा अभ्यास करण्याचेही तुझ्या अंगी सामर्थ्य नसेल तर तुझी क्षात्र-प्रकृती या गुणभागाची बनली असेल तशा प्रकृतीतच तू राहा.
115-12
इंद्रिये न कोंडी । भोगाते न तोडी । अभिमानु न संडी । स्वजातीचा ॥115॥
इंद्रियांचा निग्रह करू नकोस, विषयभोगाचा त्यागही करू नकोस व आपल्या जातीचाही अभिमान सोडू नकोस.
116-12
कुळधर्मु चाळी । विधिनिषेध पाळी । मग सुखे तुज सरळी । दिधली आहे ॥116॥
कुलपरंपरागत धर्माचे आचरण कर. अमुक कर व अमुक करू नकोस, असे जे शास्त्र तुला सांगितले असेल, त्या विधिनिषेधांचे पालन कर. याप्रमाणे तुला वागण्याची सुखाने मोकळीक दिली आहे.
117-12
परी मने वाचा देहे । जैसा जो व्यापारु होये । तो मी करीतु आहे । ऐसे न म्हणे ॥117॥
पण मन – वाचा – शरीर यांच्याकडून जसा व जो व्यापार होईल, तो मी करीत आहे, असे मात्र म्हणू नकोस- म्हणजे असे तुझ्या चित्तात उठता कामा नये.
118-12
करणे का न करणे । हे आघवे तोचि जाणे । विश्व चळतसे जेणे । परमात्मेनि ॥118॥
अद्वैत व पूर्ण सच्चिदानंदस्वरूप परमात्म्यावरच कर्म स्फुरत असल्यामुळे, उत्पन्न होणार्‍या कर्माच्या पूर्वी, कर्मांत व कर्माच्या शेवटी तोच असतो. त्याच्याच योगाने विश्वांतील सर्व घडामोडी होतात; म्हणून कर्म करणे किंवा न करणे हे त्यालाच माहीत (असे समजावे).
119-12
उणयापुरेयाचे काही । उरो नेदी आपुलिया ठायी । स्वजाती करूनि घेई । जीवित्व हे ॥119॥
हे कर्म उणे झाले की पुरे झाले असे काही मनात राहु देऊ नकोस. आपले जीवत्व म्हणजे जीवन सजात म्हणजे केवळ कर्माच्या जातीचे किंवा केवळ कर्मरूपच करून घे.
120-12
माळिये जेउते नेले । तेउते निवांतचि गेले । तया पाणिया ऐसे केले । होआवे गा ॥120॥
जसे पाणी, माळी जिकडे नेतो तिकडे ते शांतपणे जाते, त्या पाण्याप्रमाणे तू आपले कर्म होऊ दे.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
121-12
म्हणौनि प्रवृत्ति आणि निवृत्ती । इये वोझी नेघे मती । अखंड चित्तवृत्ती । माझ्या ठायी ॥121॥
म्हणून मी कर्म करतो आणि मी कर्म करीत नाही, असे दोन्ही प्रवृत्ति-निवृत्तिरूप कर्माचे ओझे बुद्धीत वागवू नकोस, म्हणजे कल्पनारहित झालेली चित्तवृत्ती माझे ठिकाणीच अखंड राहील.
122-12
एऱ्हवी तरी सुभटा । उजू का अव्हाटा । रथु काई खटपटा । करितु असे ? ॥122॥
हे उत्तम योद्ध्या अर्जुना ! रथ आपण होऊन सरळ मार्गाने किंवा आडमार्गाने जाण्याचा प्रयत्न करतो काय ?
123-12
आणि जे जे कर्म निपजे । ते थोडे बहु न म्हणिजे । निवांतचि अर्पिजे । माझ्या ठायी ॥123॥
आणि जे जे कर्म होत जाईल, ते थोडे झाले किंवा बहु झाले असे न म्हणता, स्वस्थ चित्ताने माझे ठिकाणी अर्पण करावे.

अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः ।
सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ॥12. 11॥
अर्थ माझ्या ठायी आश्रय करून, माझ्या ठिकाणी कर्मांचा संन्यास करण्यास देखील जर तू असमर्थ असशील तर नियतचित्त होऊन सर्व कर्मफलांचा त्याग कर. ॥12-11॥
भक्तियोग – मार्ग 4 था कर्मफलाचा त्याग कर.
124-12
ऐसिया मद्भावना । तनुत्यागी अर्जुना । तू सायुज्य सदना । माझिया येसी ॥124॥
हे अर्जुना ! याप्रमाणे माझी भावना करून कर्म करीत राहिले असता, देहपातानंतर तू माझ्या ऐक्यरूपी मंदिरात प्राप्त होशील.
125-12
ना तरी हेही तूज । नेदवे कर्म मज । तरी तू गा बुझ । पंडुकुमरा ॥125॥
अथवा पांडुकुमारा अर्जुना ! जर आपल्या कर्मकर्तृत्वाचा अहंकार सोडून तुझ्याच्याने संपूर्ण कर्म मला अर्पण करवत नसेल, तर तू अशा रीतीने मला भज.
126-12
बुद्धीचिये पाठी पोटी । कर्माआदि का शेवटी । माते बांधणे किरीटी । दुवाड जरी ॥126॥
बुद्धीच्या आत-बाहेर व कर्माच्या आदि किंवा अंती, मला बांधून ठेवणे, अर्जुना ! तुला कठीण वाटत असेल.
127-12
तरी हेही असो । सांडी माझा अतिसो परि संयतिसी वसो । बुद्धि तुझी ॥127॥
पण ही परमेश्वराला कर्तृत्व समर्पण करण्याची प्रक्रिया राहू दे. कर्माच्या आदि-अंती माझी आठवण ठेवण्याचा ध्यासही सोड पण आपल्या बुद्धीने इंद्रियांचा व मनाचा निग्रह करून राहा- म्हणजे इंद्रिये व मन यांना स्वैर सोडून, त्यांच्या स्वाधीन बुद्धीला होऊ देऊ नकोस.
128-12
आणि जेणे जेणे वेळे । घडती कर्मे सकळे । तयांची तिये फळे । त्यजितु जाय ॥128॥
आणि ज्या ज्या वेळी जे जे कर्म घडेल, त्यांचे मिळणारे फळ टाकीत जा. – म्हणजे त्याचे फळ मिळण्याची मुळीच इच्छा करू नकोस.
129-12
वृक्ष का वेली । लोटती फळे आली । तैसी सांडी निपजली । कर्मे सिद्धे ॥129॥
ज्याप्रमाणे वृक्ष किंवा वेल, आलेल्या फळांचा उपयोग न करता तशीच राहू देऊन अखेर गळू देतात, त्याप्रमाणे फलाशा न धरता टाकून दे.
130-12
परि माते मनी धरावे । का मजौद्देशें करावे । हे काही नको आघवे । जाऊ दे शून्यी ॥130॥
कर्म करताना माझे ध्यान ठेऊन किंवा माझ्या प्राप्तीच्या उद्देशाने कर्म केले पाहिजे असे काही मनात वागवू नकोस. ही कर्मे शून्यात जाऊ दे – म्हणजे निरालंब कर्मे कर.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
131-12
खडकी जैसे वर्षले । का आगीमाजी पेरिले । कर्म मानी देखिले । स्वप्न जैसे ॥131॥
होणारे कर्म हे खडकावर झालेल्या वर्षावाप्रमाणे किंवा अग्नीत पेरलेल्या बीजाप्रमाणे अथवा स्वप्न पाहिल्याप्रमाणे समज.
132-12
अगा आत्मजेच्या विषी । जीवु जैसा निरभिलाषी । तैसा कर्मी अशेषी । निष्कामु होई ॥132॥
बा अर्जुना ! मनुष्य जसा आपल्या कन्येच्या ठिकाणी यत्किंचितही कामाभिलाष ठेवित नसतो, त्याप्रमाणे संपूर्ण कर्माचे ठिकाणी तू फलेच्छारहित हो.
133-12
वन्हीची ज्वाळा जैसी । वाया जाय आकाशी । क्रिया जिरो दे तैसी । शून्यामाजी ॥133॥
ज्याप्रमाणे अग्नीची ज्वाळा व्यर्थच आकाशात जाते, त्याप्रमाणे तुझी संपूर्ण क्रिया शून्यात जाऊ दे. किंवा निरालंब होऊ दे.
134-12
अर्जुना हा फलत्यागु । आवडे कीर असलगु । परी योगामाजी योगु । धुरेचा हा ॥134॥
अर्जुना ! हा फलत्याग अत्यंत सोपा दिसतो खरा, पण सर्व योगांमध्ये हा अग्रेसर योग आहे.
135-12
येणे फलत्यागे सांडे । ते ते कर्म न विरूढे । एकचि वेळे वेळुझाडे । वांझे जैसी ॥135॥
ज्याप्रमाणे वेळूची झाडे एकदाच फळून वांझ होतात, त्याप्रमाणे या फलत्यागाने ज्या ज्या कर्माचा आपला संबंध तुटतो, ते ते कर्म पुढे फलद्रूप होत नाही.
136-12
तैसे येणेचि शरीरे । शरीरा येणे सरे । किंबहुना येरझारे । चिरा पडे ॥136॥
त्याचप्रमाणे या प्राप्त शरीराबरोबर पुनः शरीराला येणे नाहीसे होते. किंबहुना जन्ममरणरूपी फेर्‍याच बंद पडतात.
137-12
पै अभ्यासाचिया पाउटी । ठाकिजे ज्ञान किरीटी । ज्ञाने येइजे भेटी । ध्यानाचिये ॥137॥
अर्जुना ! अभ्यासाच्या पायरीने आत्मज्ञान प्राप्त करून, पुढे आत्मज्ञानाच्या द्वारा ध्यानाच्या भूमिकेची भेट घ्यावी.
138-12
मग ध्यानासि खेंव । देती आघवेचि भाव । तेव्हा कर्मजात सर्व । दूरी ठाके ॥138॥
याप्रमाणे भगवंताचे ध्यान चित्तात दृढ झाले असता, चित्ताचे व इंद्रियांचे सर्व व्यापार सहजच ध्यानात असलेल्या भगवंताला समर्पण होतात आणि जीवाचा संपूर्ण कर्माशी संबंध तुटतो.
139-12
कर्म जेथ दुरावे । तेथ फलत्यागु संभवे । त्यागास्तव आंगवे । शांति सगळी ॥139॥
कर्माचा निःशेष संबंध सुटला असताच कर्मफळ भोगण्याचा प्रसंग येत नाही, म्हणून कर्मफलत्याग होतो. अशा कर्मरूपत्यागानेच चित्त पूर्ण शांत होते.
140-12
म्हणौनि यावया शांति । हाचि अनुक्रमु सुभद्रापती । म्हणौनि अभ्यासुचि प्रस्तुती । करणे एथ ॥140॥
म्हणून चित्ताला अशी निर्वासन स्थिती प्राप्त होण्याकरिता, हे अर्जुना ! आता सांगितलेला हाच क्रम इष्ट असून, येथे प्रथम अभ्यासच केला पाहिजे.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद् ध्यानं विशिष्यते ।
ध्यानात कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिनिरन्तरम् ॥12. 12॥
अर्थ अभ्यासापेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ आहे, ज्ञानापेक्षा ध्यान श्रेष्ठ आहे, ध्यानापेक्षा कर्मफलत्याग श्रेष्ठ आहे आणि नंतर कर्मफलत्यागापेक्षाही शांती श्रेष्ठ आहे. ॥12-12॥
(भक्तियोगातील क्रम = अभ्यास – ज्ञान – ध्यान – कर्मफलत्याग)
141-12
अभ्यासाहूनि गहन । पार्था मग ज्ञान । ज्ञानापासोनि ध्यान । विशेषिजे ॥141॥
हे अर्जुना ! अभ्यासापासूनच दुर्गम असे आत्मज्ञान प्राप्त होते. मग त्या ज्ञानापासून विशेष अशा ध्यानाची प्राप्ती होते.
142-12
मग कर्मफलत्यागु । तो ध्यानापासोनि चांगु । त्यागाहूनि भोगु । शांतिसुखाचा ॥142॥
त्या ध्यानापासून उत्तम असा कर्मफलत्याग प्राप्त होऊन, त्या त्यागापासून परमेश्वराच्या शांतीसुखाचा किंवा निर्वासन अशा ब्रह्मसुखाचा लाभ होतो.
143-12
ऐसिया या वाटा । इहीचि पेणा सुभटा । शांतीचा माजिवटा । ठाकिला जेणे ॥143॥
हे उत्तम योद्ध्या अर्जुना ! अशा या ब्रह्मसुखाच्या प्राप्तीच्या निरनिराळ्या प्रक्रियामार्गाने व याच टप्प्याटप्प्याने जाऊन, ज्याने निर्वासन अशी पूर्णब्रह्मस्थिती प्राप्त करून घेतली.

अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च ।
निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥12. 13॥
अर्थ सर्व भूतांचे ठिकाणी द्वेषरहित (सर्व भूतांचे ठिकाणी) मैत्री असणारा, कृपायुक्त, मी माझेपणारहित सुख व दु:ख समान मानणारा क्षमाशील ॥12-13॥
(भक्ताची लक्षणे)
144-12
जो सर्व भूतांच्या ठायी । द्वेषांते नेणेचि कही । आपपरु नाही । चैतन्या जैसा ॥144॥
ज्याप्रमाणे सर्वव्यापी चैतन्याला आप-पर भाव मुळीच नाही, त्याप्रमाणे अद्वैतचैतन्यस्वरूप झाल्यामुळे ज्याला आप-पर भासतच नाही, म्हणून जो कोणत्याही प्राण्याच्या ठिकाणी द्वेष करीत नाही.
145-12
उत्तमाते धरिजे । अधमाते अव्हेरिजे । हे काहीचि नेणिजे । वसुधा जेवी ॥145॥
उत्तम वस्तूंना धारण करावे व सर्व वाईट वस्तूंना दूर लोटावे असा भेदभाव करण्याचे, ज्याप्रमाणे पृथ्वी मनात आणीत नाही.
146-12
का रायाचे देह चाळू । रंकाते परौते गाळू । हे न म्हणेची कृपाळू । प्राणु पै गा ॥146॥
किंवा, बा अर्जुना ! राजाच्या देहाचे चलनवलन करीन आणि दारिद्र्याचा देह टाकून देईन, असे सर्वावर दया करणारा प्राण कधी म्हणत नाही.
147-12
गाईची तृषा हरू । का व्याघ्रा विष होऊनि मारू । ऐसे नेणेचि गा करू । तोय जैसे ॥147॥
किंवा फक्त गाईचीच तहान भागवीन, पण व्याघ्राचा मात्र विष होऊन प्राण घेईन, असे पाणी कधी करू इच्छित नाही.
148-12
तैसी आघवियांचि भूतमात्री । एकपणे जया मैत्री । कृपेशी धात्री । आपणचि जो ॥148॥
त्याप्रमाणे सर्व प्राणीमात्रांच्या ठिकाणी एकपणे-म्हणजे प्राणीमात्रांचे ठिकाणी मीच एक आहे या अद्वैत-जाणीवेने जो सर्वाशी मैत्री करतो- म्हणजे सर्वाच्या हिताची इच्छा ठेवतो- सर्व प्राणीमात्रावर केल्या जाणार्‍या कृपेची आपणच जो जन्मदात्री आई होतो,
149-12
आणि मी हे भाष नेणे । माझे काहीचि न म्हणे । सुख दुःख जाणणे । नाही जया ॥149॥
आणि हा देह म्हणजे मी, असा देहाहंकार ज्यांना कधी उठत नाही, म्हणून माझे काही आहे अशी ज्यांच्या चित्तात आसक्ती नसते व ज्यांना सुखदुःखाचा भोगही होत नाही,
150-12
तेवीचि क्षमेलागी । पृथ्वीसि पवाडु आंगी । संतोषा उत्संगी । दिधले घर ॥150॥
त्याचप्रमाणे क्षमेच्या दृष्टीने ज्याच्या अंगी पृथ्वीचाच विस्तार झाला आहे आणि ज्याने आपल्या मांडीवर संतोषाला राहण्याला नेहमी जागा दिली.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत

सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः ।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥12. 14॥
अर्थ सर्वदा संतुष्ट, योगी, नियतचित्त, माझ्या ठिकाणी ज्याचे मन दृढ आहे असा, माझे ठिकाणी ज्याने मन व बुद्धी अर्पण केली आहेत असा जो माझा भक्त असतो, तो मला प्रिय आहे. ॥12-14॥
151-12
वार्षियेवीण सागरू । जैसा जळे नित्य निर्भरु । तैसा निरुपचारु । संतोषी जो ॥151॥
ज्याप्रमाणे वर्षाऋतुवाचून देखील समुद्र पूर्ण पाण्याने भरला असतो, त्याप्रमाणे सुखभोग प्राप्त न होता देखील जो अखंड प्रसन्नचित्त असतो.
152-12
वाहूनि आपुली आण । धरी जो अंतःकरण । निश्चया साचपण । जयाचेनि ॥152॥
शपथ वाहून जो आपले अंतःकरण आपल्या स्वाधीन ठेवतो- अंतःकरणाच्या स्वाधीन होत नाही- आणि ज्याचा निश्चय इतका दृढ असतो की त्याच्याच योगाने निश्चयाला सत्यपणा आलेला आहे.
153-12
जीवु परमात्मा दोन्ही । बैसऊनि ऐक्यासनी । जयाचिया हृदयभुवनी । विराजती ॥153॥
ज्याच्या ह्रदयामध्ये जीव परमात्मा हे दोघेही एकाच आसनावर बसून विराजमान झालेले असतात.
154-12
ऐसा योगसमृद्धि । होऊनि जो निरवधि । अर्पी मनोबुद्धी । माझ्या ठायी ॥154॥
अशा रीतीने योगसंपत्तीने समृध्द होऊन, जो माझ्या सगुण स्वरूपाचे ठिकाणी मनबुद्धी अखंड अर्पण करतो.
155-12
आंतु बाहेरि योगु । निर्वाळलेयाहि चांगु । तरी माझा अनुरागु । सप्रेम जया ॥155॥
आतबाहेर दृढ ऐक्य साधल्यावरही माझ्या सगुणस्वरूपाच्या ठिकाणी ज्याचे अत्यंत प्रेम आहे.
156-12
अर्जुना गा तो भक्तु । तोचि योगी तोचि मुक्तु । तो वल्लभा मी कांतु । ऐसा पढिये ॥156॥
अर्जुना तोच भक्त आहे, तोच योगी आहे व तोच मुक्त आहे, असे समज, मी पती व तो पत्नी असा तो मला प्रिय आहे.
157-12
हे ना तो आवडे । मज जीवाचेनि पाडे । हेही एथ थोकडे । रूप करणे ॥157॥
एवढेच नाही, तर असा तो ज्ञानी भक्त मला माझ्या प्राणाप्रमाणे आवडतो. पण ही ही उपमा, त्याच्यावर असलेले माझे प्रेम वर्णन करण्यास कमीच पडते.
158-12
तरी पढियंतयाची काहाणी । हे भुलीची भारणी । इये तव न बोलणी । परी बोलवी श्रद्धा ॥158॥
प्रेमळ भक्तांची कथा म्हणजे चित्ताला भूल किंवा विसर पडणारीच होय; म्हणून ती शब्दाने बोलून दाखविण्यासारखी नाही, तरीपण तुझ्यावरील प्रेमच मला बोलायला लावते.
159-12
म्हणौनि गा आम्हा । वेगा आली उपमा । एऱ्हवी काय प्रेमा । अनुवादु असे ? ॥159॥
म्हणूनच अर्जुना ! भक्तावर माझे प्रेम कसे असते, हे सांगताना ” तो वल्लभ मी कान्ता” ” जीवाचेनि पाडे ” अशा उपमा माझ्या तोंडातून एकदम बाहेर पडल्या. एर्‍हवी पाहता हे प्रेम शब्दाने सांगता येते काय ?
160-12
आता असो हे किरीटी । पै प्रियाचिया गोष्टी । दुणा थांव उठी । आवडी गा ॥160॥
अर्जुना ! आता हे असो. पण प्रेमळाच्या गोष्टी करण्याने मात्र प्रेम दुप्पट उफाळून येते.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
161-12
तयाही वरी विपाये । प्रेमळु संवादिया होये । तिये गोडीसी आहे । कांटाळे मग ? ॥161॥
तशातही कदाचित प्रेमळ भक्तांच्या कथा श्रवण करणारा श्रोताही प्रेमळच असला, तर मग त्या प्रेमगोडीची कशाशी तुलना करता येईल काय ?
162-12
म्हणौनि गा पंडुसुता । तूचि प्रियु आणि तूचि श्रोता । वरी प्रियाची वार्ता । प्रसंगे आली ॥162॥
म्हणून अर्जुना ! तूच माझा अत्यंत प्रेमळ असा प्रिय भक्त आहेस आणि तूच प्रेमळ श्रोताही असून, त्यातच प्रसंगाने प्रेमळाचे निरूपण आले आहे.
163-12
तरी आता बोलो । भले या सुखा मीनलो । ऐसे म्हणतखेंवी डोलो । लागला देवो ॥163॥
तर आता प्रेमळाची कथाच बोलतो. भाग्याने प्रेमळाच्या कथा सांगण्याचे हे सुख मला प्राप्त झाले, असे म्हणताक्षणीच देव डोलू लागले.
164-12
मग म्हणे जाण । तया भक्तांचे लक्षण । जया मी अंतःकरण । बैसो घाली ॥164॥
मग देव म्हणाले, अर्जुना ! ज्याला मी बसायला आपल्या अंतःकरणाचे आसन घालतो, त्या भक्ताचे लक्षण ऐक.

यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः ।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥12. 15॥
अर्थ ज्याच्यापासून लोक उद्वेग पावत नाहीत, व जो लोकांपासून उद्वेग पावत नाही, जो हर्ष, क्रोध, भय आणि उद्वेग यापासून सुटला आहे, तोच मला प्रिय भक्त आहे. ॥12-15॥
(भक्तलक्षणे = पुढे चालू)
165-12
तरी सिंधूचेनि माजे । जळचरा भय नुपजे । आणि जळचरी नुबगिजे । समुद्रु जैसा ॥165॥
ज्याप्रमाणे समुद्रात भयंकर खळबळ माजली, तरी समुद्रांतील प्राण्यांना भय वाटत नाही आणि समुद्राच्या पाण्यात भयंकर प्राणी असले तरी समुद्र कंटाळत नाही.
166-12
तेवी उन्मत्ते जगे । जयासि खंती न लगे । आणि जयाचेनि आंगे । न शिणे लोकु ॥166॥
त्याचप्रमाणे जगाच्या उन्मत्त वागणुकीची सत्पुरुषाला खंत वाटत नाही आणि ज्याच्या वागण्याने लोकांनाही दुःख होत नाही.
167-12
किंबहुना पांडवा । शरीर जैसे अवयवा । तैसा नुबगे जीवा । जीवपणे जो ॥167॥
किंबहुना, हे अर्जुना ! ज्याप्रमाणे शरीर आपल्या अवयवांचा कंटाळा करीत नाही, त्याप्रमाणे जो पुरुष, सर्व जीवाचे ठिकाणी जीवपणाने मीच आहे असे समजून, कोणाचाही कंटाळा करत नाही.
168-12
जगचि देह जाहले । म्हणौनि प्रियाप्रिय गेले । हर्षामर्ष ठेले । दुजेनविण ॥168॥
(सर्व जगात मीच आहे या जाणीवेने) सर्व जगच ज्याचा देह बनला. त्याच्याहून भिन्न काही राहिले नाही, म्हणून त्याची आवड नावड, हर्ष-क्रोध हे संपूर्ण नाहीसे झाले.
169-12
ऐसा द्वंद्वनिर्मुक्तु । भयोद्वेगरहितु । याहीवरी भक्तु । माझ्या ठायी ॥169॥
अशा रीतीने जो द्वंदमुक्त होऊन भयोद्वेगरहित झाला आणि शिवाय माझ्या सगुणस्वरूपाचे प्रेम करणारा भक्त असला,
170-2
तरी तयाचा गा मज मोहो । काय सांगो तो पढियावो । हे असे जीवे जीवो । माझेनि तो ॥170॥
तर अर्जुना ! त्याचा मला कसा मोह असतो व मला कसा प्रिय असतो, हे काय सांगू ! हे असो. ” माझेनि जीवे ” म्हणजे मी सगुणस्वरूपाने प्रगट झालो आहे, म्हणूनच तो जगतो.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
171-12
जो निजानंदे धाला । परिणामु आयुष्या आला । पूर्णते जाहला । वल्लभु जो ॥171॥
जो आत्मानंदाने तृप्त झाला आणि आत्मानंदाचा परिणाम – म्हणजे शेवट – जो ब्रह्मानंद, तोच जणू जन्माला आला, असा जो पूर्ण ब्रह्मस्थितीचा पती झाला.

अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः ।
सर्वारंभपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥12. 16॥
अर्थ निरपेक्ष, शुद्ध, तत्वार्थाचा देखणा, उदासीन, संसारदु:खविरहित, कर्मारंभास अवश्य असणारा जो अहंकार, तद्विरहित असा जो माझा भक्त असतो, तो मला प्रिय आहे. ॥16॥
(भक्तलक्षणे पुढे चालू)
172-12
जयाचिया ठायी पांडवा । अपेक्षे नाही रिगावा । सुखासि चढावा । जयाचे असणे ॥172॥
ज्याच्या अंतःकरणात विषयसुखाच्या वासनेचा शिरकावच होत नाही, म्हणून ज्याचे असणे- म्हणजे ज्याची संगती – दुसर्‍याच्या सुखाची वृद्धी करणारी असते.
173-12
मोक्ष देऊनि उदार । काशी होय कीर । परी वेचावे लागे शरीर । तिये गावी ॥173॥
काशीक्षेत्र अत्यंत पुण्यभूमी असून निश्चयाने मोक्ष देण्यास उदार आहे, पण त्या क्षेत्रात मरायला पाहिजे.
174-12
हिमवंतु दोष खाये । परी जीविताची हानि होये । तैसे शुचित्व नोहे । सज्जनाचे ॥174॥
हिमालयभूमी निष्पाप करणारी आहे; पण तेथे जो प्राणाला मुकतो, त्यालाच ती निष्पाप करणारी होते. ज्ञानभक्तीने अत्यंत पुनीत झालेल्या सज्जनांचे पावन करणे तशा प्रकारचे (म्हणजे काशीसारखे किंवा हिमालयाच्या भूमीसारखे) नाही (म्हणजे त्यापेक्षाही विशेष आहे, असा अर्थ).
175-12
शुचित्वे शुचि गांग होये । आणि पापतापही जाये । परी तेथे आहे । बुडणे एक ॥175॥
सर्व पवित्र पदार्थांत अत्यंत पवित्र गंगा होय आणि तिच्या योगाने सर्व पाप व त्रिविध ताप नाहीसे होतात- म्हणजे पुरुष मुक्त होतो- पण या लाभाकरिता गंगेत बुडून मरावे लागते.
176-12
खोलिये पारु नेणिजे । तरी भक्ती न बुडिजे । रोकडाचि लाहिजे । न मरता मोक्षु ॥176॥
ज्ञानभक्तीने संतांना जे पावित्र्य येते, या पवित्रतेच्या खोलीला पारच नाही; तरी भक्त त्यात बुडत नाही आणि न मरता — म्हणजे जिवंतपणीच, रोकडाचि — म्हणजे प्रत्यक्ष — त्यांना मोक्षाचा लाभ होतो.
177-12
संताचेनि अंगलगे । पापाते जिणणे गंगे । तेणे संतसंगे । शुचित्व कैसे ॥177॥
पाप्याचे पाप आपण घेऊन, त्याला निष्पाप करणारी गंगा, ज्या संतांच्या अंगस्पर्शाने शेवटी निष्पाप होते; त्या संतांच्या संगाने जो पवित्रपणा येतो, तो किती अगाध म्हणावा !
178-12
म्हणौनि असो जो ऐसा । शुचित्वे तीर्था कुवासा । जेणे उल्लंघविले दिशा । मनोमळ ॥178॥
म्हणून हे पुरे. जो सत्पुरुष असा थोर पवित्र असल्यामुळे सर्व तीर्थांना आश्रय झाला, ज्याने आपल्या मनाचे दोष दिशांच्या पलीकडे पळवून लावले,
179-12
आंतु बाहेरी चोखाळु । सूर्य जैसा निर्मळु । आणि तत्त्वार्थीचा पायाळु । देखणा जो ॥179॥
ज्याप्रमाणे सूर्य, आतबाहेर निर्मळ असतो, त्याप्रमाणे जो पुरुष आत म्हणजे अंतःकरणात व बाहेर म्हणजे शरीराच्या ठिकाणी अत्यंत शुचिर्भूत असतो आणि पायाळू माणसाप्रमाणे सर्वत्र तो ब्रह्मतत्वरूपी अर्थच पाहात असतो.
180-12
व्यापक आणि उदास । जैसे का आकाश । तैसे जयाचे मानस । सर्वत्र गा ॥180॥
ज्याप्रमाणे आकाश सर्वत्र व्यापक असून सर्वापासून अलिप्त असते, त्याप्रमाणे ज्याचे मन व्यापक असून सर्वत्र अलिप्त असते,
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
181-12
संसारव्यथे फिटला । जो नैराश्ये विनटला । व्याधाहातोनि सुटला । विहंगु जैसा ॥181॥
तसेच पारध्याच्या हातातून सुटलेल्या पक्ष्याची जशी दुःखातून सुटका होते, त्याप्रमाणे अंतःकरणात तीव्र विषयवैराग्य बाणल्यामुळे जो विषयसुखाची निःशेष आशा सोडून संसार दुःखापासून मुक्त झाला.
182-12
तैसा सतत जो सुखे । कोणीही टवंच न देखे । नेणिजे गतायुषे । लज्जा जेवी ॥182॥
ज्याप्रमाणे मेलेल्या पुरुषाला मुळीच लज्जा नसते, त्याप्रमाणे आत्म्याचे सतत सुख प्राप्त झाल्यामुळे ज्याला काहीच दुःख भासत नाही.
183-12
आणि कर्मारंभालागी । जया अहंकृती नाही आंगी । जैसे निरिंधन आगी । विझोनि जाय ॥183॥
कर्म करण्याकरिता लागणारा देहाहंकारच ज्याच्या ठिकाणी उत्पन्न होत नाही—म्हणजे ज्याच्या ठिकाणी ” मी ब्रह्म आहे ” ही वृत्ती इतकी दृढ झाली आहे की ज्याला ” मी ब्रह्म आहे ” चिंतनच करावे लागत नाही. ज्याप्रमाणे अग्नीत लाकडे घातली नाहीत, तर अग्नी जसा विझून जातो,
184-12
तैसा उपशमुचि भागा । जयासि आला पै गा । जो मोक्षाचिया आंगा । लिहिला असे ॥184॥
त्याप्रमाणे मोक्षाचे अंग म्हणून जो उपशम सांगितला आहे, तो उपशमच पूर्णपणे ज्यांच्या वाटेला आला आहे.
185-12
अर्जुना हा ठावोवरी । जो सोऽहंभावो सरोभरी । द्वैताच्या पैलतीरी । निगो सरला ॥185॥
अर्जुना ! हा ठाववरी म्हणजे पूर्ण अहंकृतीरहित होऊन व उपशम साधून जो ” मी ब्रह्म आहे ” अशा अखंड निदिध्यासनाच्या बळावर द्वैताच्या पलीकडील तीराला म्हणजे अद्वैतरूप तीरावर जावयाला निघाला.
186-12
की भक्तिसुखालागी । पापियाचा आपणपेचि दोही भागी । वांटूनिया आंगी । सेवकै बाणी ॥186॥
किंवा भक्तिसुख भोगण्याकरिता जो आपणच आपल्याला दोन भागात वाटून घेऊन एका अंगाने सेवक किंवा भक्त होतो.
187-12
येरा नाम मी ठेवी । मग भजती वोज बरवी । न भजतया दावी । योगिया जो ॥187॥
दुसर्‍या भागाला मी म्हणजे देव, हे नाव ठेवतो व मग माझ्या सगुण स्वरूपाचे भजन न करणार्‍या ज्ञान्यादि योग्यांना, अद्वैतातही होणार्‍या सगुण भक्तीचे श्रेष्ठ स्वरूप दाखवितो.
188-12
तयाचे आम्हा व्यसन । आमुचे तो निजध्यान । किंबहुना समाधान । तो मिळे तै ॥188॥
असा जो ज्ञानी भक्त असतो, त्याचे आम्हाला वेडच लागते, तोच आमच्या अखंड ध्यानाचा विषय असतो. किंबहुना त्याच्याच भेटीत आम्हाला समाधान होते.
189-12
तयालागी मज रूपा येणे । तयाचेनि मज येथे असणे । तया लोण कीजे जीवे प्राणे । ऐसा पढिये ॥189॥
अशा प्रेमळ भक्ताकरिता मी सगुणस्वरूप होतो, त्याच्याकरिताच मी या जगात असतो आणि तो मला इतका प्रिय असतो की, त्याच्यावरून आम्ही आपले जीव, प्राण ओवाळून टाकावे असे वाटते,

यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति ।
शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥12. 17॥
अर्थ जो हर्ष पावत नाही, द्वेष करत नाही, शोक करत नाही, (अप्राप्त वस्तूची) इच्छा नाही व चांगले व वाईट या दोन्हीविरहित जो भक्तिमान मनुष्य असतो तो मला प्रिय आहे. ॥12-17॥
(भक्तलक्षणे पुढे चालू)
190-12
जो आत्मलाभासारिखे । गोमटे काहीचि न देखे । म्हणौनि भोगविशेखे । हरिखेजेना ॥190॥
ज्याला आत्मप्राप्तीवाचून काहीच गोड वाटत नाही, म्हणूनच विशेष विषयभोग त्याला प्राप्त झाले, तरी आनंद होत नाही.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
191-12
आपणचि विश्व जाहला । तरी भेदभावो सहजचि गेला । म्हणौनि द्वेषु ठेला । जया पुरुषा ॥191॥
संपूर्ण विश्वात आत्मस्वरूपाने मीच एक भरलेला आहे, या दृढ ज्ञानाने सहजच ज्याला, आपल्याहून दुसरी वस्तूच दिसत नाही आणि म्हणूनच ज्याला कोठेही द्वेष नसतो.
192-12
पै आपुले जे साचे । ते कल्पांतीही न वचे । हे जाणोनि गताचे । न शोची जो ॥192॥
मी खरोखर आत्मस्वरूप आहे व ते आत्मस्वरूप कधीही नाश पावत नाही, या दृढ विचाराने जो नाश झालेल्या वस्तूबद्दल कधी दुःख करीत नाही.
193-12
आणि जयापरौते काही नाही । ते पापियाचा आपणपेचि आपुल्या ठायी । जाहला यालागी जो काही । आकांक्षी ना ॥193॥
आणि ज्या अद्वैत आत्मवस्तूहून दुसरी वस्तूच नाही, ती आत्मवस्तू मीच आहे, असे कळून आल्यामुळे जो कशाचीही इच्छा करीत नाही.
194-12
वोखटे का गोमटे । हे काहीचि तया नुमटे । रात्रिदिवस न घटे । सूर्यासि जेवी ॥194॥
ज्याप्रमाणे सूर्याला रात्री व दिवस यांचा अनुभव येत नाही, त्याप्रमाणे ज्यांच्या अंतःकरणात हे चांगले, हे वाईट असे भावच उत्पन्न होत नाहीत.
195-12
ऐसा बोधुचि केवळु । जो होवोनि असे निखळु । त्याहीवरी भजनशीळु । माझ्या ठायी ॥195॥
याप्रमाणे कशाचीही जाणीव न होता जो देहासह संपूर्ण केवळ जाणीवरहित चिन्मात्रस्वरूप होऊन राहिला आणि त्यातही माझ्या सगुणस्वरूपाच्या ठिकाणी प्रेमभक्ती करणे हा ज्याचा स्वभावच बनला.
196-12
तरी तया ऐसे दुसरे । आम्हा पढियंते सोयरे । नाही गा साचोकारे । तुझी आण ॥196॥
भगवान म्हणतात, अर्जुना ! अशा ज्ञानभक्तीसारखा खरोखर दुसरा आमचा प्रिय सोयराच नाही, हे मी तुझी शपथ घेऊन सांगतो.

समः शत्रौ च मित्रे च तथामानापमानयोः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥12. 18॥
अर्थ शत्रू व मित्र, मान व अपमान, शीत व उष्ण, सुख व दु:ख यांचे ठिकाणी समान असणारा, (अंतर्बाह्य) संगरहित, ॥12-18॥
(भक्तलक्षणे पुढे चालू)
197-12
पार्था जयाचिया ठायी । वैषम्याची वार्ता नाही । रिपुमित्रा दोही । सरिसा पाडु ॥197॥
अर्जुना ! ज्याच्या ठिकाणी आपपर अशा विषमभावांचा स्पर्श नसतो व जो शत्रू-मित्र दोघांनाही सारखेच लेखतो.
198-12
का घरीचिया उजियेडु करावा । पारखिया आंधारु पाडावा । हे नेणेचि गा पांडवा । दीपु जैसा ॥198॥
अर्जुना ! त्याप्रमाणे, दिवा जे नेहमी घरात राहणारे आहेत त्यांना प्रकाश द्यावा व बाहेरून आलेल्या परक्यांना अंधार द्यावा, असे कधी करीत नाही.
199-12
जो खांडावया घावो घाली । का लावणी जयाने केली । दोघा एकचि साउली । वृक्षु दे जैसा ॥199॥
किंवा तुकडे करण्याकरिता कुर्‍हाडीने प्रहार करू इच्छिणार्‍याला व झाड लावून त्याची वाढ करणार्‍याला झाड एकसारखीच सावलीच देते.
200-12
नातरी इक्षुदंडु । पाळितया गोडु । गाळितया कडु । नोहेचि जेवी ॥200॥
किंवा ज्याप्रमाणे ऊस पाणी घालून वाढविणार्‍याला गोड व चरक्यात घालून पिळणार्‍याला कडू असा कधीच होत नाही.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
201-12
अरिमित्री तैसा । अर्जुना जया भावो ऐसा । मानापमानी सरिसा । होतु जाये ॥201॥
त्याप्रमाणे अर्जुना ! जो शत्रू-मित्र, मान-अपमान यांचे ठिकाणी एकसारखी समबुद्धी ठेवतो
202-12
तिही ऋतू समान । जैसे का गगन । तैसा एकचि मान । शीतोष्णी जया ॥202॥
ज्याप्रमाणे आकाश तिन्ही ऋतूंमध्ये एकसारखे समानच असते, त्याप्रमाणे थंडी व ऊन या दोहोंना जो सारखाच लेखतो,
203-12
दक्षिण उत्तर मारुता । मेरु जैसा पंडुसुता । तैसा सुखदुःखप्राप्ता । मध्यस्थु जो ॥203॥
हे अर्जुना ! मेरुपर्वत, ज्याप्रमाणे दक्षिणेकडून किंवा उत्तरेकडून येणार्‍या वार्‍याला सारखेच मानतो, त्याप्रमाणे प्राप्त होणार्‍या सुखदुःखांना जो सारखे लेखून निर्विकार राहतो.
204-12
माधुर्ये चंद्रिका । सरिसी राया रंका । तैसा जो सकळिका । भूता समु ॥204॥
ज्याप्रमाणे चांदणे, दरिद्र्याला व राजाला सारखेच आल्हाददायक वाटते, त्याप्रमाणे जो पुरुष सर्व भूतमात्राचे ठिकाणी एक दयाबुद्धीच ठेवतो.
205-12
आघविया जगा एक । सेव्य जैसे उदक । तैसे जयाते तिन्ही लोक । आकांक्षिती ॥205॥
एक पाणी, जसे सर्व जगाला प्यावेसे वाटते, तसे तिन्ही लोक कृपा व्हावी म्हणून ज्याची इच्छा करतात.
206-12
जो सबाह्यसंग । सांडोनिया लाग । एकाकी असे आंग । आंगी सूनी ॥206॥
अंतर्बाह्य संगरूप विषयांचा संबंध सोडल्यामुळे, शरीराच्या ठिकाणीच शरीर घालून जो एकटा आहे.

तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् ।
अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ॥12. 19॥
अर्थ निंदा व स्तुती समान मानणारा, मौनी, जे जे काही होईल त्यामधे संतोषवृत्ती ठेवणारा, कोठेच आश्रय धरून न रहाणारा, स्थिर बुद्धी असलेला जो भक्तिमान मनुष्य, तो मला प्रिय आहे. ॥12-19॥
(भक्तलक्षणे पुढे चालू)
207-12
जो निंदेते नेघे । स्तुति न श्लाघे । आकाशा न लगे । लेपु जैसा ॥207॥
ज्याप्रमाणे आकाशाला कशाचाही लेप लागत नाही, त्याप्रमाणे जो निंदा झाली असे समजून खेद मानित नाही व स्तुती झाली म्हणूम हर्षही असे मानित नाही,
208-12
तैसे निंदे आणि स्तुति । मानु करूनि एके पांती । विचरे प्राणवृत्ती । जनी वनी ॥208॥
त्याप्रमाणे निंदा आणि स्तुती या दोघांनाही एका पंक्तीस बसवून म्हणजे दोघांनाही सारखेच समजून, प्राणाप्रमाणे लोकात व वनात सारखाच वावरतो,
209-12
साच लटिके दोन्ही । बोलोनि न बोले जाहला मौनी । जो भोगिता उन्मनी । आरायेना ॥209॥
खरे किंवा खोटे असे दोन्ही प्रकारचे बोलणे सोडून देऊन जो मौन धारण करतो व ज्याला उन्मनी अवस्था भोगताना पुरे म्हणवत नाही.
210-12
जो यथालाभे न तोखे । अलाभे न पारुखे । पाउसेवीण न सुके । समुद्रु जैसा ॥210॥
प्रारब्धानुसार मिळणार्‍या सुखलाभाने देखील ज्याला आनंद होत नाही व पाऊस न पडला तरी समुद्र जसा सुकत नाही, तसा सुखलाभ न झाला असताही जो खिन्न होत नाही,
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
211-12
आणि वायूसि एके ठायी । बिढार जैसे नाही । तैसा न धरीच कही । आश्रयो जो ॥211॥
आणि ज्याप्रमाणे वायू एका ठिकाणी स्थिर राहत नाही, त्याप्रमाणे जो एकाच ठिकाणाचा आश्रय करीत नाही.
212-12
आघवाची आकाशस्थिति । जेवी वायूसि नित्य वसती । तेवी जगचि विश्रांती- । स्थान जया ॥212॥
ज्याप्रमाणे वायू अखंड आकाशात, आकाशस्वरूपच होऊन राहतो. त्याप्रमाणे संपूर्ण जगत् ज्याचे राहण्याचे स्थान असते,
213-12
हे विश्वचि माझे घर । ऐसी मती जयाची स्थिर । किंबहुना चराचर । आपण जाहला ॥213॥
या संपूर्ण चराचरात ” मी मी ” म्हणून स्फुरणारा मीच एक आहे असे केवळ व्यतिरेकज्ञानच नाही, तर सर्व चराचर रूपाने मीच एक भासतो असे अन्वयज्ञानही ज्याच्या बुद्धीत दृढ झाले आहे.
214-12
मग याहीवरी पार्था । माझ्या भजनी आस्था । तरी तयाते मी माथा । मुकुट करी ॥214॥
अर्जुना ! मग मी ‘यावरीही’ – म्हणजे व्यतिरेक व अन्वयज्ञान दृढ झाल्यावरही – माझ्या सगुणस्वरूपाचे प्रेमाने भजन करण्याची ज्याला गोडी व श्रध्दा आहे, त्याला मी आपल्या शिरावरील मुकुटच करतो- म्हणजे आपल्या शिरावर मुकुटाप्रमाणे धारण करतो.
215-12
उत्तमासि मस्तक । खालविजे हे काय कौतुक । परी मानु करिती तिन्ही लोक । पायवणिया ॥215॥
अशा थोर भक्तापुढे माझ्यासारख्या एखाद्याने मस्तक लववावे यात काही आश्चर्य नाही, पण माझ्या या उत्तम भक्ताच्या चरणतीर्थाचा तिन्ही भुवनातील लोक आदर करतात.
216-12
तरी श्रद्धावस्तूसी आदरु । करिता जाणिजे प्रकारु । जरी होय श्रीगुरु । सदाशिवु ॥216॥
जर भगवान शंकर सद्गुरु प्राप्त झाले, तरच श्रध्दावस्तूचा-म्हणजे माझ्यावरील परमप्रेमवस्तूचा- आदर म्हणजे जपणूक -कशाप्रकारे केली पाहिजे, हे जाणता येते.
217-12
परी हे असो आता । महेशाते वानिता । आत्मस्तुति होता । संचारु असे ॥217॥
पण आता पुरे. भगवान शंकराच्या थोर प्रेमाचे वर्णन करू लागलो, तर आत्मस्तुतीचा संचार होईल, म्हणजे पर्यायाने आत्मस्तुतीच केल्यासारखे होईल.
218-12
ययालागी हे नोहे । म्हणितले रमानाहे । अर्जुना मी वाहे । शिरी तयाते ॥218॥
म्हणून रमापती श्रीकृष्ण म्हणाले, शंकराच्या प्रेमाची थोरवी गात नाही, पण अर्जुना ! (एवढेच सांगतो की) अशा भक्ताला मी शिरावर धारण करतो.
219-12
जे पुरुषार्थसिद्धि चौथी । घेऊनि आपुलिया हाती । रिगाला भक्तिपंथी । जगा देतु ॥219॥
(कारण) असा हा माझा भक्त, सगुण सायुज्यारूपी चौथ्या पुरुषार्थाची सिध्दी आपल्या हाती घेऊन ती, भक्तिमार्गाने जगाला देत निघाला.
220-12
कैवल्याचा अधिकारी । मोक्षाची सोडी बांधी करी । की जळाचिये परी । तळवटु घे ॥220॥
कैवल्याचा-म्हणजे जीवब्रह्मैक्यरूप अद्वैतब्रह्मज्ञानाचा – जो अधिकारी असेल, त्याला स्वसामर्थ्याने मोक्ष देतो. इतके सामर्थ्य असूनही पाणी ज्याप्रमाणे नेहमी सखोल जमिनीकडे वाहते, त्याप्रमाणे तो आपण सर्वापेक्षा कनिष्ठ होऊन सर्वाना आपल्यापेक्षा परमेश्वरस्वरूप समजतो.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
221-12
म्हणौनि गा नमस्कारू । तयाते आम्ही माथा मुगुट करू । तयाची टांच धरू । हृदयी आम्ही ॥221॥
भगवान म्हणतात, अर्जुना ! म्हणून आम्ही त्यांनाच नमस्कार करू. त्यांना आपल्या शिरावर मुकुट करू व त्यांचे चरण आम्ही आपल्या ह्रदयात धरू.
222-12
तयाचिया गुणांची लेणी । लेववू अपुलिये वाणी । तयाची कीर्ति श्रवणी । आम्ही लेवू ॥222॥
त्यांच्या गुणांचे अलंकार आम्ही आपल्या वाणीवर घालू- म्हणजे त्यांच्या गुणांचे अखंड वर्णन करू व त्यांची कीर्ती हाच कोणी अलंकार आपल्या कानाचे ठिकाणी घालू-म्हणजे त्यांची कीर्तीच आपल्या कानाने श्रवण करू.
223-12
तो पहावा हे डोहळे । म्हणौनि अचक्षूसी मज डोळे । हातीचेनि लीलाकमळे । पुजू तयाते ॥223॥
मी नेत्ररहित असताही त्यांना पाहावे या उत्कट इच्छेने नेत्र धारण केले व मी लीलेकरिता घेतलेल्या हातातील कमळाने त्यांची पूजा करीत असतो.
223-12
दोवरी दोनी । भुजा आलो घेउनि । आलिंगावयालागुनी । तयाचे आंग ॥224॥
त्यांच्या शरीराला अलिंगन देण्याकरीताच दोन भुजांवर आणखी दोन भुजा घेऊन आलो म्हणजे चतुर्भुज झालो. (दोन भुजांनी आलिंगन देऊन पूर्ण सुख भोगता येणार नाही, असे वाटून चतुर्भुज झालो, असा अर्थ)
225-12
तया संगाचेनि सुरवाडे । मज विदेहा देह धरणे घडे । किंबहुना आवडे । निरुपमु ॥225॥
भक्ताच्या संगतीत देखील ब्रह्मसुख असते, म्हणूनच मी विदेही असूनही त्यांची संगती करण्याकरीता देह धारण करतो. फार काय सांगू ! अशा ज्ञानीभक्तांचे मला जे प्रेम असते, ते कशाचीही उपमा देऊन सांगता येण्याजोगे नाही.
226-12
तेणेसी आम्हा मैत्र । एथ कायसे विचित्र ? । परी तयाचे चरित्र । ऐकती जे ॥226॥
अशा भक्ताशी माझे अत्यंत सख्य असते, यात काही आश्चर्य नाही; पण जे कोणी माझ्या भक्तांचे चरित्र श्रवण करतात.
227-12
तेही प्राणापरौते । आवडती हे निरुते । जे भक्तचरित्राते । प्रशंसिती ॥227॥
तसेच जे कोणी माझ्या भक्तांच्या चरित्राची स्तुती करतात- म्हणजे गुणकीर्तन करतात- ते देखील मला माझ्या प्राणापेक्षा प्रिय असतात, हे अत्यंत सत्य आहे.
228-12
जो हा अर्जुना साद्यंत । सांगितला प्रस्तुत । भक्तियोगु समस्त- । योगरूप ॥228॥
अर्जुना ! तुला मी आताच जो संपूर्ण भक्तीयोग सांगितला, त्यात माझ्याशी ऐक्य करणारे जेवढे योग आहेत, त्या सर्वाचा अंतर्भाव होतो- म्हणजे भक्तीयोगाने सर्व प्रक्रिया अवगत होतात किंवा साधतात.
229-12
तया मी प्रीति करी । का मनी शिरसा धरी । येवढी थोरी । जया स्थितीये ॥229॥
ज्या भक्तीस्थितीची एवढी थोरवी आहे की, त्या भक्तीप्रेमामुळेच मीही आपल्या भक्तांचे अत्यंत प्रेम करतो किंवा त्याला शिरावर धारण करतो.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते ।
श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव प्रियाः ॥12. 20॥
अर्थ श्रद्धायुक्त व मी ज्यांना अत्यंत प्रिय आहे असे जे भक्त, वर सांगितल्याप्रमाणे धर्मसंबंधी अमृताचे सेवन करतात म्हणजे त्याप्रमाणे आचरण करतात ते मला अत्यंत प्रिय आहेत. ॥12-20॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्याया योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥12॥
अर्थ
ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील भक्तियोग नावाचा हा बारावा अध्याय समाप्त झाला. ॥12॥
(भक्तियोग = भक्त श्रेष्ठ)
230-12
ते हे गोष्टी रम्य । अमृतधारा धर्म्य । करिती प्रतीतिगम्य । आइकोनि जे ॥230॥
धर्म्य-म्हणजे अवश्य आचरणीय-व चित्ताला मोहक अशी ही अमृताची धारा-म्हणजे अखंड अविनाशी-अशी भक्तीयोगाची कथा ऐकून जे कोणी आपल्या अनुभवाला आणून घेतील.
231-12
तेसीचि श्रद्धेचेनि आदरे । जयांचे ठायी विस्तरे । जीवी जया थारे । जे अनुष्ठिती ॥231॥
त्याचप्रमाणे अत्यंत श्रद्धा व आदर यांच्या योगाने ज्यांच्या ठिकाणी हा भक्तीयोग विस्तार पावला व ज्यांच्या अंतःकरणात तो दृढ होऊन जे त्या भक्तीचे अनुष्ठान करतात.
232-12
परी निरूपली जैसी । तैसीच स्थिति मानसी । मग सुक्षेत्री जैसी । पेरणी केली ॥232॥
पण चांगल्या मशागत केलेल्या क्षेत्रात जशी पेरणी केली जाते, त्याप्रमाणे वर सांगितली तशीच, ज्यांच्या मनाची अत्यंत प्रेमळ स्थिती आहे,
233-12
परी माते परम करूनि । इये अर्थी प्रेम धरूनि । हेचि सर्वस्व मानूनि । घेती जे पै ॥233॥
आणि जे माझ्या सगुणस्वरूपालाच आपली परमगती समजतात, ज्यांना माझ्या सगुणस्वरूपाच्या प्राप्तीचे प्रेम असते व जे माझ्या सगुण स्वरूपाला सर्वस्व मानून घेतात.
234-12
पार्था गा जगी । तेचि भक्त तेच तर योगी । उत्कंठा तयांलागी । अखंड मज ॥234॥
बा अर्जुना ! या जगात तेच खरे भक्त व तेच खरे योगी होत. मला त्यांच्याच भेटीची अत्यंत उत्कंठा असते.
235-12
ते तीर्थ ते क्षेत्र । जगी तेचि पवित्र । भक्ति कथेसि मैत्र । जया पुरुषा ॥235॥
माझ्या भक्तिकथेशी ज्यांचे सख्य झाले, ते पुरुषच खरोखर पवित्र तीर्थ व पवित्र क्षेत्र होत. त्यांच्यासारखे जगात दुसरे काहीही पवित्र नाही.
236-12
आम्ही तयांचे करू ध्यान । ते आमुचे देवतार्चन । ते वाचूनि आन । गोमटे नाही ॥236॥
अशा भक्तांचे आम्ही ध्यान करू तेच आमच्या पूजेतील देव आहेत. त्यांच्यावाचून आम्हाला काहीही एक गोड वाटत नाही.
237-12
तयांचे आम्हा व्यसन । ते आमुचे निधिनिधान । किंबहुना समाधान । ते मिळती तै ॥237॥
आम्हाला त्यांचाच छंद असतो. तेच आमच्या द्रव्याचे साठे होत. एवढेच नाही, तर त्यांची भेट झाली असताच आमच्या मनाचे समाधान होते.
238-12
पै प्रेमळाची वार्ता । जे अनुवादती पंडुसुता । ते मानू परमदेवता । आपुली आम्ही ॥238॥
अर्जुना ! पण जे कोणी अशा प्रेमळ भक्तांच्या गोष्टी करतात किंवा कथा गातात, त्यांना देखील आम्ही परम देवता मानतो.
239-12
ऐसे निजजनानंदे । तेणे जगदादिकंदे । बोलिले मुकुंदे । संजयो म्हणे ॥239॥
संजय म्हणतो धृतराष्ट्रा ! आपल्या भक्तजनांचा ब्रह्मानंद व जगद्रूपी कार्याचे मूळ कारण असा जो भगवान श्रीकृष्ण, तो याप्रमाणे अर्जुनाशी बोलला.
240-12
राया जो निर्मळु । निष्कलंक लोककृपाळु । शरणागता प्रतिपाळु । शरण्यु जो ॥240॥
राजा धृतराष्ट्रा ! जो अविद्यादोषरहित असा शुद्ध आहे, ज्याची कीर्ती कलंकरहित आहे, जो सर्व लोकांवर कृपा करणारा आहे, जो शरणागतांवर आईप्रमाणे प्रेम करणारा आहे आणि सर्वाना शरण जाण्याला योग्य आहे.
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत
241-12
पै सुरसहायशीळु । लोकलालनलीळु । प्रणतप्रतिपाळु । हा खेळु जयाचा ॥241॥
देवांचा कैवार घेऊन त्यांना साह्य करण्याचा ज्याचा स्वभाव आहे, त्रैलोक्याचे संगोपन करणे ही ज्याची क्रीडा आहे व शरण आलेल्यांचा प्रतिपाळ करणे हाच ज्याचा खेळ आहे.
242-12
जो धर्मकीर्ति धवलु । आगाध दातृत्वे सरळु । अतुळबळे प्रबळु । बळिबंधनु ॥242॥
धर्माप्रमाणेच वागणारा अशी ज्याची कीर्ती आहे, अगाध दातृत्वामुळे ज्याचे सम वागणे आहे, अमर्याद सामर्थ्याने समर्थ असल्यामुळे जो प्रबळ अशा बळीला बंधन करणारा झाला आहे.
243-12
जो भक्तजनवत्सळु । प्रेमळजन प्रांजळु । सत्यसेतु सकळु । कलानिधी ॥243॥
जो आपल्या भक्तजनांवर आईप्रमाणे प्रेम करणारा आहे आणि प्रेमळजनांशी निष्कपट आहे. जो आपल्या सत्यस्वरूपाने जगाचे धारण करणारा आहे व जो संपूर्ण कलांचा निधी आहे.
244-12
तो श्रीकृष्ण वैकुंठीचा । चक्रवर्ती निजांचा । सांगे येरु दैवाचा । आइकतु असे ॥244॥
जो वैकुंठीचा स्वामी असून आपल्या भक्तांचा सार्वभौम राजा आहे तो श्रीकृष्ण सांगत असून भाग्यवान अर्जुन श्रवण करीत आहे.
245-12
आता ययावरी । निरूपिती परी । संजयो म्हणे अवधारी । धृतराष्ट्राते ॥245॥
संजय राजा धृतराष्ट्राला म्हणतो, आता यापुढे भगवान श्रीकृष्ण कायबोलतात ते ऐका.
246-12
तेचि रसाळ कथा । मऱ्हाठिया प्रतिपथा । आणिजेल आता । आवधारिजो ॥246॥
तीच रसाळ कथा मराठी भाषेच्या रूपांतरात आणली जाईल, आता लक्ष द्या.
247-12
ज्ञानदेव म्हणे तुम्ही । संत वोळगावेति आम्ही । हे पढविलो जी स्वामी । निवृत्तिदेवी ॥247॥
श्रीज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, आम्ही तुम्ही संतांचे चरण धरावे, हेच श्री स्वामी निवृत्तिदेवांनी आम्हाला शिकविले.

॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्याया योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगोनाम द्वादशोऽध्यायः ॥12॥
॥ भग्वद्गीतगीता श्लोक :- 20 ॥ ॥ ज्ञानेश्वरी ओव्या :- 247 ॥
मुख्यसूची ओव्या श्लोक शब्दकोश व्यक्ती मदत PDF&अॅप दृष्टांत

-: सार्थ ज्ञानेश्वरी :- संकलन :- व पुन:ई-प्रकाशन :-
धनंजय महाराज मोरे वाशिम

Chat on WhatsApp

सार्थ ज्ञानेश्वरी, फ्री ज्ञानेश्वरी, मोफत ज्ञानेश्वरी, पद्फ ज्ञानेश्वरी, pdf ज्ञानेश्वरी, पिडीएफ ज्ञानेश्वरी, ज्ञानेश्वरी पिडीएफ, सार्थ ज्ञानेश्वरी पिडीएफ, पिडीएफ सार्थ ज्ञानेश्वरी, ज्ञानेश्वरी पिडीएफ सार्थ, आळंदी, पंढरपूर, राहुल गांधी, नंरेंद्र मोदी, बाळासाहेब ठाकरे, सरळ ज्ञानेश्वरी, विस्तारित ज्ञानेश्वरी, योगी आदित्यनाथ, दिल्ली, पालखी सोहळा, वारी, संत तुकाराम महाराज, संत ज्ञानेश्वर महाराज, संत नामदेव महाराज, भजनी मालिका, वारकरी भजन मालिका, अभंग संग्रह, laptop, Free Dnyaneshwari, Sartha Dnyaneshwari, Sartha Free Dnyaneshwari, Dnyaneshwari, Bhavarthadipika, Free Bhavarthadipika Dnyaneshwari, Sartha Dnyaneshwari Parayan, Dnyaneshwari Video.
ज्ञानेश्वरी मराठी – ज्ञानेश्वरी कोणी लिहिली – ज्ञानेश्वरी मराठी अर्थासहित – ज्ञानेश्वरी मराठी अर्थ सहित – ज्ञानेश्वरी ओवी अर्थ – ज्ञानेश्वरी ग्रंथ मराठी अर्थ – ज्ञानेश्वरी ओवी – ज्ञानेश्वरी पारायण – ज्ञानेश्वरी मराठी भावार्थ – ज्ञानेश्वरी ग्रंथ – dnyaneshwari – dnyaneshwari in marathi – dnyaneshwari in marathi with meaning – dnyaneshwari marathi – dnyaneshwari marathi meaning – dnyaneshwari marathi arth – dnyaneshwari nirupan – dnyaneshwari book – dnyaneshwari granth – dnyaneshwar dnyaneshwar – dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari dnyaneshwari ज्ञानेश्वरी पुस्तक