34. खंडोबा कुळ दैवत जेजुरी 96 कुळी मराठा

कुळदैवत व कुळदेवी आणि कुलदेवता ह्या सर्व एकच असतात का वेगवेगळ्या ?
या साठी आपल्या कुळाचा कुळवृतांत ची फाईल बनवून घेणे.

खंडोबा, खंडेराय, मल्हारी मार्तंड इत्यादी नावांनी प्रसिद्ध, महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील बहुसंख्य लोकांची एकूण देवता आहेत. खालच्या वर्गातील समाजापासून ते ब्राह्मणांपर्यंत सर्वजण त्यांची पूजा करतात. ‘खंडोबा’ आणि ‘स्कंद’ या दोन्ही नावांमध्ये साम्य असल्यामुळे काही लोक खंडोबाला स्कंदाचा अवतार मानतात. इतर त्याचे वर्णन शिवाचा अवतार किंवा त्याचे भैरव रूप म्हणून करतात. याचा पुरावा म्हणून खंडोबाच्या घराण्यात कुत्र्याला स्थान असून कुत्रा हे भैरवनाथाचे वाहन असल्याचे सांगितले आहे. त्याच्या चार शस्त्रांमध्ये खड्गाचे (खंडे) विशेष महत्त्व असून या ‘खंडे’मुळे त्याला खंडोबा हे नाव पडले आहे. खंडोबाच्या संदर्भात असेही म्हटले जाते की तो मूळचा ऐतिहासिक नायक होता. तेव्हापासून ते देवता म्हणून स्वीकारले गेले. या संकल्पनेचा आधार कन्नड भाषेतील ‘समापरीक्षा’ नावाचा मजकूर आहे.

वाघ्या आणि मुरली यांचा खंडोबाचा सेवक म्हणून उल्लेख आहे. बंधा हे खंडोबाच्या कुत्र्याचे नाव असल्याचे लोक म्हणतात. मुरली खंडोबाची उपासक देवदासी होती. खंडोबाच्या उपासकांचे दोन वर्ग बांधा आणि मुरली दक्षिणेत प्रसिद्ध आहेत. हे लोक हिंडतात आणि भीक मागून खातात.

खंडोबाबाबत असेही म्हटले जाते की, खंडोबाची पूजा कर्नाटकातून महाराष्ट्रात आली असून खंडोबा हे महाराष्ट्र आणि कर्नाटक यांच्यातील सांस्कृतिक संबंधाचे प्रतीक आहे. कर्नाटकात खंडोबाला मल्लारी, मल्लारी मार्तंड, मैलार इत्यादी नावाने ओळखले जाते. तेथे त्याची बारा प्रसिद्ध ठिकाणे सांगितली आहेत. मद्रासच्या ‘मैलापूर’ या उपनगराच्या संदर्भात असे म्हटले जाते की त्याचे मूळ नाव मैलारपूर होते. दक्षिणेतील काही मुसलमान त्यांची मल्लू खान म्हणून पूजा करतात. महाराष्ट्रात त्यांच्या कन्नड नावाचे संस्कृतीकरण करून ‘मल्लारी महात्म्य’ हा ग्रंथ रचला गेला आहे. त्यांच्या संदर्भात जी कथा दिली आहे ती पुढीलप्रमाणे-

धर्मपुत्र सप्तर्षी कृतयुगात मनिचुल पर्वतावर ध्यान करीत होते. तेथे मणि आणि मल्ल नावाचे दोन राक्षस आले आणि त्यांनी दंगामस्ती करून ऋषींच्या तपोवनाचा नाश केला. तेव्हा शोकाकुल ऋषी इंद्राकडे गेले. इंद्र म्हणाला की मणि आणि मल्ल या दोघांना ब्रह्मदेवाने अमरत्वाचे वरदान दिले आहे. यामुळे ते त्यांना मारण्यास असमर्थ आहेत. त्याने ऋषींना विष्णूकडे जाण्याचा सल्ला दिला. ऋषी विष्णूकडे गेले. विष्णूनेही असमर्थता व्यक्त केल्यावर तो शिवाकडे आला. शिवाने ऋषींची कथा ऐकल्यावर ते दुःखी झाले आणि मणि आणि मल्ल यांच्या नाशासाठी मार्तंड भैरवाचे रूप धारण करून कार्तिकेयच्या नेतृत्वाखाली आपल्या सात गणांसह मणिचुल पर्वतावर पोहोचले. तेथे त्याचे मणी व मल्ल यांच्याशी तुमुल युद्ध झाले. शेवटी मार्तंड भैरवाने मणीच्या छातीला टोचले आणि तो जमिनीवर पडला. जेव्हा तो पडला तेव्हा त्याने घोड्याच्या रूपात आपल्या जवळ येण्याची परवानगी देण्यासाठी शिवाची प्रार्थना केली. शिवाने त्यांची विनंती मान्य केली. त्याचप्रमाणे मल्लाने मार्तंड भैरवांना मरण्यापूर्वी विनंती केली की माझ्या नावाने तुम्ही मल्लरी (मल्ल + अरि) म्हणून ओळखले जावे. तेव्हा सप्तर्षींनी निर्भयपणे मार्तंड भैरवांना स्वयंभूलिंगाच्या रूपात प्रेमपूर (पेंबर) येथे राहण्याची विनंती केली आणि त्यांनीही त्यांची विनंती मान्य केली. अशा प्रकारे मल्लारी (मलार) ही कथा प्रसिद्ध झाली. मल्लारी (मलार) म्हणजेच खंडोबाला पांढऱ्या घोड्यावर बसवलेले चित्रित केले आहे. कुत्रा त्यांच्यासोबत राहतो. त्याच्या हातात खड्ग (खंडा) आणि त्रिशूल आहे.

कुळाचे कुळदेवता :> गणपती, महादेव, विठ्ठल, ज्योतिबा, बोरोबा, म्हसोबा. खंडोबा, खंडोबाची महाराष्ट्र आणि कर्नाटकांतील बारा प्रसिद्ध स्थाने:
महाराष्ट्र:
१) कडे-कऱ्हे पठार, जेजुरी
२) निमगाव
३) पाली-पेंबर सातारा
४) नळदुर्ग (धाराशीव-उस्मानाबाद)
५) शेंगुड (अहमदनगर)
६) सातारे (औरंगाबाद)
७) माळेगाव

कर्नाटक:
१) मैलारपूर-पेंबर (बिदर)
२) मंगसूल्ली (बेळगाव)
३) मैलारलिंग (धारवाड)
४) देवरगुडू (धारवाड)
५) मण्मैलार (बल्ळारी).

खंडोबा हे ९६ कुळी मराठा वंशातील अनेक कुळ, व उपकुळांचे कुलदेवता व कुलदैवत आहे. अनेक कुळातील लोकांना आपले कुलदेवता-कुलदैवत-कुळदेवी माहित नाही, त्यांचा पूजाविधीच्या वेळा पाळल्या जात नाहीत. परिणामी त्या कुळातील अनेकांना दु:ख, दारिद्र्य, अपयश, निराशा, व्यभिचार, मनोविकार, इत्यादींची फळे त्या कुटुंबातील अनेकांना भोगावी लागतात.

यात अनेकवेळा कुटुंबातील लोकांची काहीएक चूक नसून देखील त्यानां या प्रसंगाला सामोरे जावे लागते.

कुलदेवता-कुलदैवत यांना पैसे लागत नाहीत. अनेकांना मोठा भ्रम आहे कि कोणतीही पूजा करण्यासाठी खूप मोठा खर्च येतो, प्रत्यक्षात तसे काही नाही.

तुमच्या कुलदेवता-कुलदैवत यांना त्यांच्याप्रती फक्त तुमचा आदर हवा असतो, जसे लहान मुलाला आईबापाकडून प्रेम हवे असते तसे देवाला आपल्या कुळातील लोकांकडून त्यांनी शुभप्रसंगी, सणवाराला, भीतीदायक परिस्थितीतही कुलदेवता-कुलदैवत यांची आठवण व आवाहन म्हणजे त्यांना बोलवावे व आम्ही तुमचे आहोत, हा पवित्र वंश तुमचा कृपेने वाढला आहे, तुम्हीच याचे रक्षण करा, आम्हाला सद्बुद्धि द्या व तुमची सेवा वंशपारंपारिक घडू द्या, आमच्या व परिवारातील लोकांकडून झालेल्या चुका क्षमा करा.

हे कुलदेवता आमच्या कुलाचे रक्षण करून आम्हाला यश दे.

जवळ काहीच पैसे नसतील तर फक्त प्रार्थना केली तरी चालते, परिस्थिती चांगली असल्यास पंचोपचारी, दशोपचारी, षोडशोपचारी पूजा करावी. व काही मंगळवारी किंवा शुक्रवारी सुवासिनी गोड पदार्थ (शक्यतो पुरणपोळी) चा स्वयंपाक करून ७ सुवासिनी म्हणजे ७ वर्षाच्या आतील लहान मुलींना सकाळी हळदीकुंकू सोबत नेऊन त्याना हळदीकुंकू लावून जेवण्याचे आमंत्रण द्यावे, व दुपार नंतर घरी आपल्या कुलदेवता-कुलदैवत यांची फोटो, किंवा मूर्ती असल्यास त्याची पूजा आपण स्वताः करून व त्या ७ सुवासिनींना हळदीकुंकू अर्पण करण्यास सांगावे, त्या नंतर त्या कुलदेवता-कुलदैवत नैवद्यसह त्या ७ सुवासिनींना जेवण देऊन त्यांना कमीतकमी प्रत्येकी १!सव्वा रुपया दक्षिणा द्यावी, शक्य असल्यास कपडे, धान्य, फळे, मिठाई, इत्यादी द्यावी. व नंतर त्या कुलदेवता-कुलदैवत व सुवासिनींना आठवणीने न लाजता व कोणतीही मनात शंका न आणता शुद्ध अं:तकरनाने त्याना नमस्कार करावा, व बोळवण करण्यासाठी घराबाहेर ५ पावले तरी त्यांचे मागे चालावे.